Mustafa Kemal Atatürk’ün Harp Okulu’nda Gördüğü Derslerin Analizi

Harp Okulu, Osmanlı ordusunun modernleştirilmesi kapsamında 1835 yılında kurulmuştur. Bundan sonra da orduyu modernleştirme çalışmalarına devam edilmiş fakat 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nde ağır bir yenilgi alınınca, Osmanlı ordusu Almanya’dan gönderilen bir heyet tarafından yeniden kapsamlı bir reforma tabi tutulmuştur.

Bu kapsamda, Harp Okulu eğitim sistemi de Binbaşı Baron Colmar von Der Goltz tarafından yeniden düzenlenmiştir. Goltz, ilk olarak Alman Harp Okulu örneğine göre yeni bir ders programı hazırlamıştır. Bu program, teoriden ziyade uygulamaya yönelik bir programdır. Ayrıca bazı Alman talimnamelerini ve ders kitaplarını Türkçeye tercüme ettirmeye başlamıştır.

Atatürk, 1899 yılında Harp Okulu eğitimine başlamıştır. Goltz’un hazırladığı ders programı, bazı küçük değişikliklerle Atatürk’ün Harp Okulu’nda okuduğu dönemde de uygulanmıştır. Bu programa göre birinci sınıfta bilimsel dersler ve askeri derslerin başlangıç konuları ağırlıktadır. İkinci sınıfta askeri dersler ağırlık kazanmakta ve askeri hukukla ilgili dersler programda yer almaktadır. Üçüncü sınıfta yabancı dil dersleri hariç derslerin tamamı askeri derslerden oluşmaktadır.

Harp Okulu’nun temel amacı, okuldan mezun olduklarında takım komutanı olarak görev yapacak olan Harbiyelilere ihtiyaç duyacakları bilgi ve yetenekleri kazandırmaktadır. Ayrıca, Harp Akademisi’nde eğitim görecek olan öğrencilere bu okul için gerekli bilgi altyapısını kazandırmaktır. Ders programının, bu amaçlara uygun şekilde düzenlenmiş olduğu görülmektedir.

Derslerin içeriklerine bakıldığında, Harp Okulu eğitiminin okulun amacına hizmet eden iyi bir eğitim olduğu değerlendirilmektedir. Bu durum, Atatürk başta olmak üzere o dönemde Harp Okulu’nda eğitim gören öğrencilerin meslek yaşamlarında gösterdikleri başarılardan da açıkça anlaşılmaktadır.

Giriş

1881 yılında Selanik’te dünyaya gelen Mustafa Kemal Atatürk, okul çağına geldiğinde önce Mahalle Mektebi’ne başlamış, birkaç gün sonra da Şemsi Efendi Okulu’na kaydolmuştur. Bu okuldan mezun olduktan sonra sırasıyla; Selanik Mülkiye Rüştiyesi, Selanik Askerî Rüştiyesi ve Manastır Askeri İdadisi’nde eğitim görmüştür. Bundan sonra da Harp Okulu’nda okumaya başlamıştır.[1]

Atatürk, kendisiyle yapılan bir söyleşide, asker olarak yetişmesinde üç önemli imtihandan geçtiğini; bunlardan birincisinin Harbiye ve subay çıktığı sıralarda başından geçenler; ikincisinin Trablusgarp’ta İtalyanlara karşı yaptığı mücadele ve üçüncüsünün I. Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’ndeki görevi olduğunu ifade etmiştir.[2] Atatürk’ün bu ifadesinden, Harp Okulu eğitiminin onun yetişmesinde çok önemli bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Atatürk’ün eğitim gördüğü Harp Okulu, Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme sürecinde başlatılan ve uzun süre devam eden askeri reformlar çerçevesinde 1835 yılında kurulmuştur.[3] Fakat Osmanlı ordusunu modern bir ordu ve Harp Okulu’nu modern bir okul haline getirmek için gösterilen tüm çabalara rağmen 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi ağır bir yenilgi ile sonuçlanmıştır. Bunun üzerine, ordunun yeni ve daha kapsamlı bir reforma tabi tutulmasına karar verilmiştir.[4]

Bu sırada Alman ordusu, Avrupa’nın en iyi ordusu olarak görülmektedir. Bu sebeple II. Abdülhamit, ordunun reformu için Alman İmparatoru II. Wilhelm’den konusunda uzman subaylar göndermesini talep etmiştir.[5] Bu talep üzerine, Mayıs 1882’de bir Alman askeri heyeti İstanbul’a gelmiş ve yaptığı incelemelerin ardından bir reform programı hazırlamıştır.[6]  Bu program kabul edilerek uygulamaya konulunca Binbaşı Baron Colmar von Der Goltz, askeri okulların eğitim sisteminin yeniden düzenlenmesi için 18 Haziran 1883’te İstanbul’a gelmiştir.[7]  

Umum Askeri Okullar Müfettişliği’ne getirilen Goltz, ilk olarak Harp Okulu için Alman Harp Okulu örneğine benzer şekilde uygulamalı derslerin ağırlıkta olduğu bir ders programı hazırlamıştır.[8] Ayrıca, çok sayıda Alman talimnamesini ve ders kitabını Türkçeye tercüme ettirmiştir.[9] 1885 yılında Alman askeri heyetinin de başkanlığına getirilen Goltz, 1895 yılına kadar Osmanlı ordusunda görev yaparak Prusya askeri eğitim sisteminin Osmanlı ordusunda kökleşmesini sağlamıştır.[10]

Alman askeri eğitim sisteminin kökleşmesinde, Goltz ile birlikte görev yapan ve o gittikten sonra görevine devam eden Askeri Mektepler Nazırı Mustafa Zeki Paşa (1882-1908)’nın da büyük katkısı olmuştur.[11] Atatürk, Goltz’un ülkeden ayrılmasından dört yıl sonra Harp Okulu’na girmiş fakat Mustafa Zeki Paşa, Askeri Mektepler Nazırlığı görevine hala devam etmektedir.

Bu çalışmada, Atatürk’ün okuduğu dönemdeki Harp Okulu eğitimi incelenecektir. Bu maksatla, önce Atatürk’ün okuduğu dersler ve aldığı notlar tespit edilecek, bundan sonra verilen derslerin içeriği araştırılacak ve elde edilen neticeler sonuç bölümünde ortaya konulacaktır.

1. Mustafa Kemal Atatürk’ün Harp Okulu’nda Gördüğü Dersler

--Mustafa Kemal Atatürk’ün Harp Okulu Birinci Sınıfta Gördüğü Dersler

Atatürk, 1899 yılında Harp Okulu’nda öğrenim görmek üzere İstanbul’a gelmiştir. Harp Okulu’na girişi (duhulü) 13 Mart 1899[12] ve Apolet Numarası 1283’tür.[13] Atatürk’ün birinci sınıfta okuduğu dersler ve aldığı notlar yukarıda birinci çizelgede gösterilmektedir. [14]

Birinci sınıftaki derslerin not toplamı 530’dur. Atatürk, toplamda 484 alarak Piyade sınıfına ayrılan 610 Harbiyeli arasında dokuzuncu olmuştur.[15] Atatürk’ün ikinci sınıfta okuduğu dersler ve aldığı notlar aşağıda gösterilmektedir.

--Mustafa Kemal Atatürk’ün Harp Okulu İkinci Sınıfta Gördüğü Dersler

İkinci sınıftaki derslerin not toplamı 575’tir. Atatürk, toplamda 522 alarak piyade sınıfından olan 445 Harbiyeli arasında 11’inci olmuştur. [16] Atatürk’ün üçüncü sınıfta okuduğu dersler ve aldığı notlar yukarıdaki ikinci çizelgede gösterilmektedir.[17]

Mustafa Kemal Atatürk’ün Harp Okulu Üçüncü Sınıfta Gördüğü Dersler

Üçüncü sınıftaki derslerin not toplamı 530’dur. Atatürk, toplamda 492 alarak piyade sınıfından olan 459 Harbiyeli arasında beşincisi olmuştur.[18] Üç yıl boyunca aldığı notların ortalamasına göre okuldan piyade sınıfının sekizincisi olarak mezun olmuştur. Bu sıra, onun sicil numarasını da göstermektedir. Buna göre sicili, 1901-Piyade-8 olmaktadır. [19]

2. Atatürk’ün Harp Okulu’nda Gördüğü Askeri Derslerin Değerlendirmesi

Atatürk’ün Harp Okulu birinci sınıf karnesi incelendiğinde; bu sınıfta görülen derslerin, ağırlıklı olarak temel fen bilimleri ve askerliğin başlangıç konularından oluştuğu anlaşılmaktadır.[20] Toplam 14 dersin, sadece altı tanesi askerlikle ilgili derslerdir. Bununla birlikte, bilimsel derslerde de askeri dersler için gerekli bilgi altyapısını oluşturan konuların işlendiği görülmektedir.

Örneğin Hikmet-i Tabiye, yani fizik dersinde; kuvvet, hareket, denge, sıvılar, gazlar ve maddeler konuları işlenmektedir.[21] Bu konuları bilmek, silahların çalışma sistemleri ve atışa etki eden dış faktörler gibi hususları anlamak için gereklidir.[22] Fizik dersi ile ilgili Hikmet-i Tabiye Tatbikatından isimli bir kitapta ise balonlar, bulutlar, rüzgâr, nem ve güneşin etkileri gibi konular açıklanmaktadır.[23] Balonlar, o dönemde askeri maksatlarla ve daha çok keşif amacıyla kullanılmaktadır. Bu sebeple, bazı askeri derslerde balonlar ve balon birliklerinin kullanımı gibi konular işlenmektedir.[24]

Kimya dersinin de bazı askeri derslerde işlenen barut imali ve patlayıcılar gibi konular hakkında gerekli bilgi altyapısını sağladığı anlaşılmaktadır. [25] Matematik derslerinde ise geometrik şekiller ve hesaplamalar gibi istihkâmcılık ve haritacılık derslerinde kullanılan temel bilgiler öğretilmektedir. Yani bilimsel derslerin, sadece öğrencilere bilimsel bakış açısı kazandırmak maksadıyla değil, askeri dersler için gerekli bilimsel altyapıyı kazandırmak maksadıyla da müfredata konulduğu söylenebilir.

Birinci sınıfta, Harbiyelilere askerliğin temel bilgilerinin kazandırıldığı en önemli askeri dersler, nazari ve uygulamalı talim dersleridir. Bu dersler, üç yılın ders programında da bulunmaktadır. Atatürk’ün okuduğu dönemdeki talim dersi öğretmenleri; Rahmi Paşa, Binbaşı Fazıl Bey, Yüzbaşı Naci (İldeniz) Bey ve Teğmen Osman (Kopdagel) Efendi’dir.[26] Bu kişiler, kaynaklarda piyade talimi öğretmenleri olarak gösterilmektedir.[27] Bu sebeple, talim derslerinin piyadecilik dersleri olduğu söylenebilir.  

Ali Fuat (Cebesoy) Paşa’nın, Osman Efendi’nin eğitim sırasında “Birinci mangadan sağdan beş kişi, kop da gel!” şeklindeki ifadelerinden dolayı kendisine “Kopdagel” lakabının konulduğunu söylemesinden[28] talim derslerinde piyadecilik eğitimi konularından olan yanaşık düzen eğitiminin yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Bu durum, Harp Okulu’nda öğrencilere öncelikle disiplin ve birlikte hareket edebilme kabiliyetinin kazandırılmaya çalışıldığını göstermektedir.

Piyadecilik dersleri ayrıca, talimname esasları (yani ordunun uyguladığı doktrin) çerçevesinde savunma ve taarruz gibi askeri harekatlarla ilgili olarak küçük birlik seviyesinde muharebe eğitimlerinin verildiği derslerdir. Harp Okulu’ndan teğmen rütbesi ile mezun olan öğrenciler genellikle takım komutanı olarak kıtalara atanmaktadır. Talim dersinin üç senenin ders müfredatında da teorik ve uygulamalı iki ders halinde bulunmasından, Harbiyelileri zihinsen ve fiziksel disiplini tam, ordunun eğitim ve doktrinini çok iyi bilen takım komutanları olarak yetiştirmenin Harp Okulu’nun birinci hedefi olduğu anlaşılmaktadır.   

Birinci sınıfta görülen ve üç yıl boyunca müfredatta yer alan diğer bir ders de Malumat-ı Terbiye-yi Askeriye dersidir. Askerlik Terbiyesi Bilgisi anlamına gelen bu derste, bugün er eğitim tugaylarından askeri okullara, sınıf okullarına ve kıtalara kadar hemen her kademede verilen ferdi eğitim ve küçük birlik eğitimi konuları öğretilmektedir.

Bu derste ilk olarak; askerlerin hususi vazifeleri başlığı altında her askerin sahip olması gereken sadakat, muharebeye hazırlık, sebat ve gayret, cesaret, itaat, namuslu tavır ve hareket, arkadaşlarıyla iyi ilişki kurma ve iyi davranışlarda bulunma gibi temel askeri değerler öğretilmektedir.

Daha sonra, askerlerin şikâyet ve itirazlarını nasıl yapabilecekleri, her askerin birliğini bilmesi, sıralı amirlerinin isimlerini bilmesi, askeri rütbeleri öğrenmesi ve bu rütbeleri elbiselerden tanıması, üst ve amirleri kendileri ile konuşurken onlara hangi ifadelerle cevap verecekleri, başka bir askere veya üstlerine padişah ve üstlerinden bahsederken ne tür ifadeler kullanacakları gibi hususlar öğretilmektedir.

Ayrıca; piyade alayı, taburu, bölüğü ve takımının teşkilatı, astların üstlerle karşılaştıklarında onları nasıl selamlamaları gerektiği, üstlere karşı nasıl davranacakları, görevler sırasında askerlerin hal ve hareketleri gibi konular ile elbisenin nasıl olması gerektiği, hastalanan askerlerin hareket tarzı, izne giden askerin gittiği yerdeki tavır ve hareketleri ve değişik hizmetler sırasında askerlerin nasıl davranmaları gerektiği, adi hizmetler ve barut işlerinde dikkat edilecek hususlar, elbise ve teçhizatın iyi korunması, beden temizliği, ikamet edilen yerlerin tertip ve düzeni gibi konular işlenmektedir.

Atış konusu ile ilgili olarak; orduda kullanılan piyade tüfeklerinin ana parçaları ve tüfekle kullanılan teçhizat ve edevat gösterilmektedir. Bunun yanında; mermilerin şekilleri, ana parçaları, nişan tertibatı, atışa etki eden dış faktörler, sağlıklı atış yapmak, hedef çeşitleri, nişancılık eğitiminde kullanılan aletler, atış eğitimi esasları ve bundan kimlerin sorumlu olduğu, nişan vaziyetleri, mesafe tahmini, muharebe atışları, atış alanında alınacak düzen ve atış esnasında görevli personelin vazife ve sorumlulukları öğretilmektedir.

Kışlaların emniyet sistemi ile ilgili olarak; karakol ve nöbetçilerin maksadı, nizam karakolundaki askerler ile nöbetçilerin tavırları ve vazifeleri, devriye ve mahpusların korunması ile görevli karakolların vazifeleri açıklanmaktadır. Ordu teşkilatı ile ilgili olarak, ordudaki değişik sınıfların (piyade, süvari, topçu, istihkâm, arabacı ve mekkâreci, bahriye) ve seraskerlik gibi büyük karargahların teşkilat ve görevleri ile bunların tesisat ve teçhizatı ile ilgili bilgiler verilmektedir.

Bu konuların ardından, muharebe eğitimlerine başlanmaktadır. Bu kapsamda; yürüme ve koşma komutları, takımdan tabura kadar olan birliklerin muharebe düzenleri, muharebede genel vazifeler, taarruz, savunma ve geri çekilmede askerlerin uygulaması gereken hareket tarzları, süvariye karşı piyadenin hareket tarzları, silah başına  alınacak mühimmat miktarı (silah payı mühimmat) ve mühimmatın ikmali, yaralıların kendi kendilerine yapacağı ilk yardım ve sıhhi hizmetler, geçit ve köylerde muharebe ve bir siperin savunması ile sipere karşı yapılacak taarruz konuları işlenmektedir.

Muharebe konuları ile ilgili olarak ayrıca, seferde uygulanacak olan yürüyüşler (adi yürüyüş, hayvanlarla taşıma, demiryolu ile intikal, menzil hatları ve jandarmanın görevleri vb.), emniyet tertibatı (ileri karakollar ve bu karakollarda görev yapacak piyade takımları, süvari birlikleri, balon birliği, müstakil postalar ve nöbetçiler vb.) ve konaklar konuları anlatılmaktadır.[29]

Birinci sınıfta görülen diğer askeri dersler, ağırlıklı olarak haritacılıkla ilgili derslerden oluşmaktadır. Bunlardan topoğrafya nazariyatı dersinde, haritacılıkla ilgili tüm dersler için gerekli altyapıyı oluşturan temel bilgiler verilmektedir. Bir kara parçasının doğal engebe ve özelliklerini kâğıt üzerinde çizgilerle gösterme anlamına gelen topoğrafya,[30] harita yapmakta kullanılan yöntemlerin ve haritalarda bulunan şekil ve işaretlere dair bilgilerin öğretildiği bir derstir.

Bu bilgiler, harita okumak ve arazinin haritasını almak için gerekli altyapıyı sağlamaktadır. Dershanede nazari olarak öğretilen bu hususlar, topoğrafya ameliyatı dersinde arazide fiili olarak da uygulanmaktadır.[31] Topoğrafya ameliyatı dersinde ayrıca, haritacılıkla ilgili basit aletlerin ne işe yaradıkları öğrenciler tarafından fiilen kullanılarak öğrenilmektedir. Nazari olarak öğretilen harita yapımı ile ilgili temel hususlar, verilen küçük meseleler şeklinde uygulanarak gösterilmektedir. Ayrıca, mesafe cetvelinin kullanımı, harita yapımı için ve askeri bir maksada göre arazinin detaylarının (şimendifer hatları, göller, sırtlar, meskûn mahaller, koru ve ormanlar, yüksek arazi arızaları, vadiler vb.) tetkiki, basit aletler kullanılarak bunların kâğıt üzerine haritalarda olduğu şekilde çizilmesi ve topoğrafya krokilerinin yapılması gibi hususlar işlenmektedir.[32]

Birinci ve ikinci sınıfta gösterilen harita tersimi dersinde ise arazinin topoğrafya usullerini kullanarak haritasını çizmek için gerekli esaslar ve kroki çizme yöntemleri işlenmektedir. Bu kapsamda; tarama kalemi kullanma, cetvel kullanma, arazi kabarıntılarının münhaniler ve diğer detaylar ile çizilmesi, harita çiziminde kullanılacak kağıdın seçilmesi, bir haritanın kopyasının çıkarılması, tarama usulünde dikkat edilecek hususlar, bir haritanın taramalarını resmetme usulü, münhanilerin çizilmesi yöntemi, zemin renginin oluşturulması, diğer detayların işlenmesi, renklerin kullanımı, icap eden yerlerin isimlerinin yazılması ve harita kitabesinin çizilmesi gibi hususlar uygulamalı olarak öğretilmektedir.[33]

Görüldüğü gibi birinci sınıftaki haritacılık dersleri, birbirlerini tamamlayan derslerdir. Topoğrafya Nazariyatı dersinde haritacılık ile ilgili temel bilgiler verilmekte, Topoğrafya Ameliyatı dersinde bu temel bilgiler ışığında haritadaki detaylar basit meseleler çerçevesinde fiilen tatbik edilmekte ve bu sırada haritacılıkla ilgili aletlerin kullanımı gösterilmektedir. Harita Tersimi dersinde ise bu iki derste edinilen bilgilerin yardımıyla uygulamalı olarak harita ve kroki çizimi öğretilmektedir.   

İkinci sınıfta artık mesleki bilgiler ağırlık kazanmakta ve her subayın teorik ve uygulamalı olarak bilmesi gereken konulara ağırlık verilmektedir.[34]  Bu sebeple, toplam onbeş dersten dokuzu askeri konularla ilgili derslerden oluşmaktadır. Askeri derslerden Hidemat-ı Seferiye dersi ile harekât konularına giriş yapılmaktadır. Hidemat-ı Seferiye dersi, ikinci sınıfta okutulan en önemli askeri derstir. Seferi hizmetler veya sefer hizmetleri anlamına gelen bu derste; ordunun seferde alacağı tertip ve düzen ile değişik sınıfların ve değişik kademelerde görev yapan komuta heyetlerinin görev ve sorumlulukları anlatılmaktadır.

Derste ilk önce; orduların ve ordu erkanının seferdeki tertip ve teşkili açıklanmaktadır. Bu başlık altında; orduların tertip ve teşkili ile ordu karargâhı ve kurmay heyetinin tertibi, topçu ve istihkam sınıfı karargahlarının ve bu iki sınıf birliklerinin durumu, ordu defterdarının görev ve sorumlulukları, doktorların sorumlulukları, paşaların ve komuta heyetinin sorumlulukları, emir erlerinin gerekliliği, depolar ve depoların bulunduğu yerler hakkında bilgiler verilmektedir.

İkinci olarak; seferberlikte iç hizmetlerin yürütülmesi hakkında bilgiler verilmektedir. Bu başlık altında; sağlık hizmetleri, hizmetler için mesai çizelgelerinin hazırlanması, silah ve mühimmatın muhafazası ve mühimmat ikmali gibi personel ve lojistik konuları anlatılmaktadır.

Üçüncü olarak; seferde ordugahlar ve konakçı heyetlerinin tayini hakkında bilgi verilmektedir. Bu başlık altında; ordugaha nasıl konulacağı, kılavuz ve nöbetçilerin nasıl görevlendirileceği, ordugaha konma ve tertiplenme planı, piyade, süvari ve topçu ordugahları, birliklerin yerleşim yerlerindeki evlerde kalması, açıkta ordugâh kurulması ve ordu komutanı karargâhı ile ilgili hususlar açıklanmaktadır.

Dördüncü olarak; emirler hakkında bilgi verilmektedir. Bu başlık altında genel tertibat ile genel ve özel emirler ve değişik konularda görevlendirilecek subayların durumları açıklanmaktadır. Bundan sonra da parolanın tespiti, kullanılması ve kaybedildiğinde yapılması gerekenler anlatılmaktadır. Hizmetlerin icrası sırasında gerekli olan doğru uygulamalar konusunda ise; alay ve tümenlerde hizmetlerin yürütülmesi, hizmetlerin değişik sınıflardaki birliklere ve değişik rütbelerdeki personele dağıtılması gibi hususlar anlatılmaktadır.

Ordugahların emniyeti ile ilgili olarak; nizamiye karakolları, diğer karakollar, mefruz karakollar, gizlenmiş kıtalar, nöbetçiler ve tedip kuvvetleri ile ilgili hususlar açıklanmaktadır. İleri karakolların beyanı başlığı altında; ileri karakolların çeşitleri, görevleri, tertip ve düzenleri anlatılmaktadır. Bunun ardından keşif görevleri ile ilgili hususlar, birliklerin düşmana yaklaşma sırasındaki tertibi, öncü ve artçıların görevleri ve muharebe sırasında alınacak tertibat açıklanmaktadır.

Personel ve lojistik konuları ile ilgili olarak; müstahfız askerlerin kullanımı, ikmal ve dağıtım, bekçilerin durumu, sivil halkın ianesi gibi hususlar hakkında bilgi verilmektedir. Son olarak; muhasaralar ve kalelerin muhafazası konuları anlatılmaktadır.[35] Görüldüğü gibi bu derste, bir subayın herhangi bir seferde karşılaşacağı her türlü durum ve uygulaması gereken tüm hususlar detaylı bir şekilde öğretilmektedir.

İkinci sınıfta okutulan bir diğer önemli askeri ders de istikşafat-ı askeriye dersidir. Bu ders üçüncü sınıfta da görülmektedir. İstikşafat-ı askeriye dersinde, son zamanlarda meydana gelen askeri yeniliklerle ilgili bilgiler öğretilmektedir.

İkinci sınıfta ayrıca, inşaat ve istihkâmcılık konularına da girilmektedir. Bu kapsamda görülen ders; fenn-i mimari, yani mimarlık bilimi dersidir. Bu derste; öncelikle inşaatta kullanılan taşlar, tuğla, kireç, harçlar, ağaçlar (tahtalar) ile madeni malzemelerin özellikleri ve inşaatta kullanılan malzemelerin mukavemetleri anlatılmaktadır.

Bundan sonra, inşaatlarda kullanılan iskandil gibi araçlar, temeller, temel çeşitleri, temellere konulan kazıklar, duvarlar, duvar çeşitleri, kemerler, çatılar, çatılarda kullanılan makaslar, çatı malzemeleri, çatı üstü örtüleri, döşemeler, kirişler, tavanlar, merdivenler, doğramalar, su tesisatı, çeşmeler, sıvalar, camlar, mimari usuller, direkler, binaların dış yapıları hakkında detaylı bilgiler öğretilmektedir.

Bu temel bilgilerin ardından, çeşitli sınıflara ait kışlalar ile hastane ve karakolların tertip ve teşkili anlatılmaktadır. Ayrıca, yol inşaatlarına dair temel bilgiler açıklanmakta ve yol çeşitleri hakkında bilgi verilmektedir. Son olarak, askeri inşaatlar anlatılmaktadır.[36]

Bu genel konuların yanında, ikinci sınıfta ferdi eğitim niteliğinde olan iki ders de bulunmaktadır. Bunlardan biri, fenn-i furusiyat nazariyatı dersidir. Nazari binicilik bilimi anlamına gelen bu derste at biniciliği konusunda eğitim verilmektedir.

Bireysel eğitim niteliğinde olan diğer ders ise kılıç talimi dersidir. Bu derste; kılıç kullanmakla ilgili tabirler, kılıçla yapılabilecek hamleler, vücudun kılıçla hamle yapılabilecek bölgeleri, kılıç çeşitleri ile kılıcın bölümleri anlatılmakta ve uygulamalı olarak öğretilmektedir.[37]

İkinci sınıfta görülen dahiliye kanunname-i hümayunu dersi ve ceza kanunname-i hümayunu dersleri ile öğrencilerin, hukukun ana esaslarını ve disiplini sağlamakta ihtiyaç duyulacak temel hukuki bilgileri öğrenmeleri sağlanmaktadır. Bu hukuk derslerinin, askeri hukuk ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

Örneğin dahiliye kanunname-i hümayunu dersi, bugün silahlı kuvvetlerde kullanılan iç hizmet kanunu muhteviyatına benzer konuları ihtiva etmektedir. Bu derste; genel esaslara dair kurallar ile her rütbedeki personelin vazifesi ve yerine getirmesi gereken hizmetler tek tek açıklanmaktadır. Bu kapsamda Albay’dan Teğmen’e kadar subaylar, başçavuşlar, çavuşlar ve onbaşılar ile imamlar, vekilharçlar, sağlık personeli, alay emini, katipler, sancaktarlar ve diğer memurların görevleri anlatılmaktadır.

Bunun yanında; bando ve mızıkalar, evrak işlemleri, tayinatın alımı ve dağıtımı, taadatlar (toplu içtimalar), sözlü ve yazılı emirler, nizam karakollarına dair genel kurallar, resmi karşılama törenleri, ziyaretler, terfilerin ilanı ve personelin yeni rütbelerine nasbı, törenler, ziyaretler, talimler, mektep (okuma ve yazma öğrenme kursları), askeri kıyafetler, askeri yüklemeler, kıta ve kuvvetin tertibatı ile askerin iskanı, din işleri, izinler ve şikayetler gibi birliklerde dahili işlerle ilgili uyulması gereken kurallar anlatılmaktadır.[38]

Osmanlı ordusunun askeri ceza kanunu daha Alman heyetleri gelmeden önce Alman askeri ceza kanunundan yararlanarak 1880 yılında hazırlanmış ve kabul edilmiştir. Golz’un önerisiyle bu kanun 1888 yılında teşkil edilen bir heyet tarafından gözden geçirilerek yeni düzenlemeler yapılmış ve kabul edilmiştir.[39] Harp Okulu’nda görülen Ceza Kanunname-yi Hümayunu dersinin, askeri ceza kanunu ile ilgili bir ders olduğu değerlendirilmektedir.

Üçüncü sınıf programı, yabancı dil dersleri dışında tamamen askeri konulara ayrılmıştır. Bu sınıfta, Sınıf-ı Salise Tabiyesi (piyade-topçu-süvari taktiği) adıyla ilk defa tabiye dersi programa konulmuştur.[40] Tabiye dersi, günümüzde askeri harekatın yönetimi veya taktik dersi olarak adlandırılan ve askeri harekatların planlamasının öğretildiği temel derstir. Bu derste, askeri harekatın planlanması ile ilgili esaslar öğretildiği gibi duruma dayalı taktik meselelerin çözümleri de yapılmaktadır. Bu derse ilave olarak tabiye tatbikatı dersinin konulması, dershanede işlenen planlama konularının arazide uygulamalı olarak öğretilmesinin amaçlandığını göstermektedir.

Üçüncü sınıfta görülen diğer derslerin en önemli özelliği birinci ve ikinci sınıfta hakkında daha çok teknik bilgi verilen konuların daha tekâmül etmiş şekilde ve taktik uygulamaya yönelik olarak ders müfredatında yer almasıdır. Örneğin ikinci sınıfta görülen istihkâmcılık dersi olan fenn-i mimari dersi yerine üçüncü sınıfta bu derste öğrenilen inşaat teknikleri kullanılarak taktik ihtiyaçlara göre inşa edilmesi gereken mevziler, sığınaklar vb. hususların öğretildiği istihkamat-ı hafife (hafif istihkamlar) dersi görülmektedir.

İstihkamat-ı hafife dersinde öncelikle hendek, mevzi vb. terimler hakkında bilgi verilmektedir. Bundan sonra tabyalar, hat şeklindeki istihkamlar, cephelerin yanını korumak için yapılan istihkamlar, münferit istihkamlar, hudut istihkamları, istihkamların iç ve dış düzeni gibi hususlar anlatılmaktadır.

Bu genel hususların ardından; harp zamanında seferde istihkamların kullanılması, barakaların kurulması, küçük bir istihkam inşası için verilen emirler, inşaatta çalışacak işçilerin tertibi ve ödemeleri, büyük bir istihkamın teşkil usulü, acil istihkam teşkili, mevzilerin savunmasını güçlendirmek ve iskân edilmiş bölgelerin korunması, istihkamların araziye tatbiki, hafif istihkamların savunulması, hafif istihkamlara taarruz ve ordugahlardaki istihkâmcılık gibi konular anlatılmaktadır.[41] İntikamcılıkla ilgili diğer bir ders olan istihkam eşkali dersi ise hafif istihkamların şekillerinin gösterildiği ve ölçülerinin öğretildiği bir derstir.

Üçüncü sınıfta, birinci ve ikinci sınıftaki konuların teknik boyuttan taktik boyuta taşındığı diğer bir ders de Coğrafya-yı Askeri dersidir. Birinci ve ikinci sınıfta öğretilen haritacılıkla ilgili nazari ve uygulamalı derslerde daha çok teknik bilgiler öğretilirken, bu derste coğrafyanın askeri harekata olan etkileri ele alınmaktadır. Böylece harita, arazi arızalarını gösteren bir kâğıt olmaktan çıkarak askeri harekatın nerelerde ve nasıl yapılacağını belirleyen daha canlı bir nesne haline gelmektedir. Coğrafya-yı Askeri dersinde genel olarak, bir bölgenin doğal coğrafyası, siyasi coğrafyası ve kısmen tarihi coğrafyası ile askeri faaliyetler ve harp bilimiyle alakalı hususlardan bahsedilmektedir.[42]

Üçüncü sınıfta görülen fenn-i esliha dersi, silahların tarihi gelişiminin anlatılmasıyla başlayan bir derstir. Bu derste ilk olarak; antik dönemden itibaren Yunanlılar, Romalılar, Makedonyalılar, Hindistanlılar, Sümerler, Kadim İranlılar, Asurlular ve Yahudilerin kullandıkları silahlar anlatılmaktadır.  

Daha sonra; kuşatma makineleri anlatılmaktadır. Bu bölümde kuşatma vasıtaları; barutun icadından önce, ateşli silahlar dönemi, Otuz Yıl Savaşları Dönemi, bu dönemin sonundan İkinci Frederik zamanına kadar olan dönem, İkinci Frederik zamanı, Napolyon zamanı, Napolyon döneminden 1859 senesine kadar olan dönem, 1859-1879 arasındaki dönem ve Purut Harbi dönemi başlıkları altında incelenmektedir. Ayrıca, tüfek barutu ile topçu barutunun imali, patlayıcılar, barutların taşınması, sahra toplarının tanıtılması ve atış bahsi gibi konular da işlenmektedir.[43]

Devlet-i Aliye ordu teşkilatı dersinde; Osmanlı İmparatorluğu’nun ordu teşkilatı, bu teşkilatın devletin kuruluşundan o ana kadar olan gelişimi ve mevcut karargâh ve birlik teşkilatları hakkında bilgiler verilmektedir.[44]

Hıfzı’s sıhha-yı askeri dersi ise, temel askeri koruyucu sağlık bilgilerinin öğretildiği bir derstir. Bu derste; sağlık cihazları, kişisel koruyucu sağlık tedbirleri, bünyenin kuvvetlendirilmesi, hastanenler, mikroplar, rüzgarların etkileri, küçük sineklerin etkileri, içilen suların evsafı, bataklıkların etkileri, zemin yapısının etkileri, okullar ve meskenlerde koruyucu sağlık, vücut hareketleri ve talimler esnasında koruyucu sağlık, melbusat ve ev aletlerinin sağlıklı kullanımı, temel gıdalar, sanayi ve ağır işlerde çalışanlar için koruyucu sağlık, bedeni, ruhsal ve salgın hastalıklar, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar, tifüs ve frengi, haşeratlar, doktor olmadığında alınacak tedbirler ve ilk yardım (kanamaları durdurma vb.) gibi temel koruyucu sağlık konuları hakkında bilgi verilmektedir.[45]  

Üçüncü sınıf ders programında, askeri dersler dışında ve üç yılın ders programında da bulunan iki yabancı dil dersi olduğu görülmektedir. Bunlardan ilki Fransızca dersidir. Bu ders, tüm Harbiyeliler için zorunludur. Diğer yabancı dil dersinde ise Almanca ve Rusça dilleri öğretilmektedir. Harbiyeliler, bunlardan birini ikinci yabancı dil olarak seçmektedir.   

Bu iki dilin Osmanlı Devleti ile kara sınırı bulunan ve uzun yıllar boyunca savaştığı iki klasik imparatorluk olan Avusturya-Macaristan ve Rusya’nın dilleri olması dikkat çekicidir. Almanca, ordunun ve askeri eğitim sisteminin ıslahı için Almanya’dan yardım alınması sebebiyle de önemlidir.  

Harbiyelilere üç yıl boyunca iki yabancı dil öğretilmesine rağmen müfredatta Türkçe ile ilgili sadece bir ders bulunması dikkat çekmektedir. Bu ders, birinci sınıf ders programında bulunan ve kompozisyon veya yazı yazma anlamına gelen Kitabet dersidir. O dönemde basılan Kitebet-i Askerîye isimli bir kitapta; orduda görevli kişilerin yaptıkları konuşma metinlerinin, mektupların ve çeşitli konularda verdikleri resmi dilekçelerin nasıl yazılacağı ve bu yazılarda hangi ifadelerin kullanılacağı örnekleriyle açıklanmaktadır.[46] Bu sebeple, Kitabet dersinin dil bilgisi kurallarının değil, Kitebet-i Askerîye kitabındakilere benzer konuların öğretildiği bir ders olduğu değerlendirilmektedir.

Harp Okulu müfredatında dikkat çeken diğer dersler ise Akaid-i Diniye ve İlm-i Ahlak dersleridir. İlm-i Ahlak sadece ikinci sınıfta okutulurken Akaid-i Diniye dersi hem birinci sınıfta hem de ikinci sınıfta okutulmaktadır. Bu derslerin, o dönemde takip edilen İslamcılık politikasının bir tezahürü olarak askeri okulların müfredatına girdiği değerlendirilmektedir.[47]

Bu bilgiler ışığında, Harp Okulu eğitiminin en önde gelen amacının; öğrencileri kıtalara çıktıklarında ordunun doktrinine hâkim, birliklerinin disiplinini sağlayabilen, her türlü eğitimi yaptırabilen ve böylece bir birlik halinde hareket edebilme yeteneğini kazandırabilen subaylar (takım komutanları) yetiştirmek olduğu söylenebilir.

Bunun yanında Harbiyeliler; seferde icra edecekleri görevleri ve kendi birliklerinin harekatlarını nasıl planlayacaklarını bilen, tatbikat ve muharebelerde ihtiyaç duyacakları istihkâmcılık ve haritacılık bilgilerine vakıf, silahların tarihi gelişimini ve günümüzdeki durumunu bilen, yabancı dil bilgilerinin de yardımıyla dünyada meydana gelen askeri gelişmeleri takip edebilen, ata binebilen, kılıç kullanabilen ve birliğinin sağlığını koruyabilecek bilgilerle donanmış birer subay olarak okuldan mezun edilmektedir.

Harp Okulu’nda görülen eğitimin bir amacı da daha üst seviyedeki bir askeri eğitim kurumu olan Harp Akademisi’nde görülen eğitim için gerekli bilgi altyapısına sahip subaylar yetiştirmektir. Çünkü Harp Okulu’nu başarı ile tamamlayan subayların bir kısmı Harp Akademisi’nde gönderilmekte ve burada gördükleri eğitimin ardından kurmay subay veya mümtaz subay olarak mezun olmaktadırlar.[48] Uygulanan ders programları karşılaştırıldığında, Harp Okulu’nda uygulanan eğitim programının Harp Akademisi’nde görülen dersler için gerekli bilgi altyapısını da sağladığı anlaşılmaktadır.[49]  

Sonuç

Atatürk’ün okuduğu dönemde Harp Okulu’nda, oldukça yüksek kalitede ve hedef odaklı bir eğitim verildiği anlaşılmaktadır. Harp Okulu’nun temel hedefi; kıtaya çıktığında ihtiyaç duyacağı eğitim, disiplin ve doktrin ile bunları destekleyecek diğer konular hakkında yeterli bilgisi olan ve Harp Akademisi eğitimi için gerekli bilgi altyapısına sahip subaylar yetiştirmektir. Ders programları da bu hedefe uygun şekilde düzenlenmiştir.

Bunun, söz konusu okulun oldukça uzun süredir eğitim veren köklü bir kurum olmasından kaynaklandığı değerlendirilmektedir. Atatürk’ün eğitime başladığı 1899 yılında Harp Okulu’nun kurulmasının üzerinden 64 yıl, geçmiştir. 1883 yılında İstanbul’a gelen Colmar von Der Goltz’un Harp Okulu eğitim programını yeniden düzenlemesinin üzerinden ise 16 sene geçmiştir.

Goltz 1895’te ülkesine dönmesine rağmen, onunla birlikte göreve başlayan Askeri Mektepler Nazırı Mustafa Zeki Paşa o gittikten sonra da görevine devam etmiştir. Bu durum, Harp Okulu eğitimi açısından istikrarlı bir ortam yaratmıştır. Yani Harp Okulu’nda, artık oturmuş bir eğitim sistemi bulunmaktadır. Bu eğitim, Alman askeri eğitim sistemine göre düzenlenmiş ve teoriden ziyade uygulamaya, bilimsel derslerden ziyade askeri derslere ağırlık veren bir eğitimdir. Bu sebeple Harp Okulu eğitim sistemi, modern bir ordunun gerektirdiği yeterli bilgiye sahip subaylar yetiştirmek için uygun ve başarılı bir sistem olarak ortaya çıkmıştır.  

Bu eğitim sisteminin başarılı olduğu, Atatürk’ün ve onunla aynı dönemde Harp Okulu’nda eğitim gören kişilerin Osmanlı’nın son dönemindeki askeri ve siyasi olaylarda önemli roller oynamalarından ve Birinci Dünya Savaşı ile Millî Mücadele’de kazandıkları başarılardan da açıkça anlaşılmaktadır.

Not: 16-17 Eylül 2021 tarihleri arasında Milli Savunma Üniversitesi (Yeni Levent/İstanbul)’nde düzenlenen Uluslararası Türk Askeri Eğitim ve Öğretim Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur.

 KAYNAKÇA:

Kaynak Eserler

Ahmet Azat, Erkânı Harbiye Mektebi Ders Programı, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege & Nadir Eserler Koleksiyonu

Ahmet Canip, İstihkamat-ı Hafife, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Ahmet Refik, Fenn-i Esliha, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Ahmet Şakir, Piyade ve Süvari Sınıflarına Mahsus ve Programına Muvafık Fenn-i Mimari, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Ali Haydar, Harita Tersimi, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu

Antranik Kırcıkyan, Hikmet-i Tabiye, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Hidemat-ı Seferiye-i Askeriye, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

İbrahim Halil, Gayet Sürat ve Sıhhatle Harita Ahzına Mahsus Küçük Plançete Nam Aletin Tarif ve İstimaline ve Harita Tersimi Usulüne Havi Amili Risale, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu

Mehmet Rüştü, Devlet-i Aliye Ordu Teşkilatı, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege & Nadir Eserler Koleksiyonu

Mehmet Sait, Hikmet-i Tabiye Tatbikatından, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Muharrem ve Cemil, Kılınç Talimi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı

Mustafa Fazıl ve Osman Senai, Kitabet-i Askerîye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı

Muzaffer ve Vehbi, Coğrafya-yı Sevkü’l-ceyş, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Nasır ve Ragıp; Piyade Sınıfına Mahsus Dahiliye ve Seferiyeden Mevad-ı Mücmeleyi Havi Malumat ve Terbiye-yi Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı

Piyade Dahiliye Kanunname-i Hümayunu, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu

Yakup bin Ragıp, Hıfzıssıhha-i Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı

Araştırma ve İnceleme Eserleri

Kitap:

ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul 2010

BORAK, Sadi, Atatürk’ün İstanbul’daki Çalışmaları (1899-16 Mayıs 1919), Kırmızı Beyaz Yayınevi, İstanbul 2004

CEBESOY, Ali Fuat, Sınıf Arkadaşım Atatürk, Okul ve Genç Subaylık Anıları, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1967

ÇAM, Yusuf, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1991

GENCOSMAN Kemal Zeki ve Niyazi Ahmet BANOĞLU, Atatürk Ansiklopedisi, Türkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, c. 1, May Yayınları, İstanbul 1971

GOLTZ, Colmar von Der, Millet-i Müselleha (Ordu Millet), yay. haz.: İsmet Sarıbal, Karatekin Üniversitesi Yayınları, Çankırı 2013

GÜLER, Ali Güler, Askeri Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000

KIŞ, Salih, Osmanlı Ordusunda Alman Ekolü, Von Der Goltz Paşa (1883-1895), Palet Yayınları, Konya 2017

KURTCEBE İsrafil ve Mustafa BALCIOĞLU, “Kara Harp Okulu Tarihi”, Kara Harp Okulu Matbaası, Ankara 1991

OMURTAK, Salih vd., “Atatürk (1881-1938)”, İslam Ansiklopedisi’nin 10’uncu Fasikülünden Ayrı Basım, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul

Kitap Bölümü/Makale/Konferans:

GÖK, Hayrullah ve Mesut UYAR, "Mustafa Kemal'in Harp Okulu Öğrencilik Dönemine Katkı", Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 78 (Haziran 2000), s. 23-28

…………; "Yeni Bulunan İki Belgenin Işığında M. Kemal Atatürk'ün Harp Akademisi Öğrencilik Dönemi", Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 71 (Kasım 1999), c. 12, s. 8-15

ÜNAL, Tahsin; “Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal”, Türk Kültürü, Atatürk Sayısı, Sayı:25 (Kasım 1964), s. 32-40

UNAT, Faik Reşit; “Atatürk’ün Öğrencilik Hayatına Ait Bazı Notlar”, Devrim Gençliği Dergisi, Sayı:17 (Kasım 1953), c. 3, s.10-11

…………; “Atatürk’ün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Milli Eğitim Sistemi”, Türk Tarih Kurumu Yıllık Konferansları I, Atatürk Konferansları, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, s. 71-89

İnternet Kaynakları

Kara Harp Okulu, http://www.kho.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/ogretmenleri.html, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021”

Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021”

Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu, Kanun Nu.:211, Kabul Edildiği Tarih: 4/1/1961, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.4.211.pdf, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021”

[1] Geniş bilgi için bkz. Ali Güler, Askerî Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000, s. 4-20; Ayrıca bkz. Kemal Zeki Gencosman ve Niyazi Ahmet Banoğlu, Atatürk Ansiklopedisi, Türkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, c. 1, May Yayınları, İstanbul 1971, s. 30-39; Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün Öğrencilik Hayatına Ait Bazı Notlar”, Devrim Gençliği Dergisi, Sayı:17 (Kasım 1953), c. 3, s. 10-11; Salih Omurtak vd., “Atatürk (1881-1938)”, İslam Ansiklopedisi’nin 10’uncu Fasikülünden Ayrı Basım, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s. 719; Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Milli Eğitim Sistemi”, Türk Tarih Kurumu Yıllık Konferansları I, Atatürk Konferansları, Türk Tarih Kurumu, 1964, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1964, s. 81-86.

[2] Falih Rıfkı Atay, “Çankaya”, Pozitif Yayınları, İstanbul 2010, s. 78.

[3] İsrafil Kurtcebe ve Mustafa Balcıoğlu, “Kara Harp Okulu Tarihi”, Kara Harp Okulu Matbaası, Ankara 1991, s. 51; Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1991, s. 22.

[4] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Yeni Bulunan İki Belgenin Işığında M. Kemal Atatürk'ün Harp Akademisi Öğrencilik Dönemi", Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 71 (Kasım 1999), c. 12, s. 9.

[5] Tahsin Ünal, “Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal”, Türk Kültürü, Atatürk Sayısı, Sayı:25 (Kasım 1964), s. 37.

[6] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Yeni Bulunan İki Belgenin Işığında M. Kemal Atatürk'ün Harp Akademisi Öğrencilik Dönemi", s. 9.

[7] Salih Kış, Osmanlı Ordusunda Alman Ekolü, Von Der Goltz Paşa (1883-1895), Palet Yayınları, Konya 2017, s. 61.

[8] İsrafil Kurtcebe ve Mustafa Balcıoğlu, “Kara Harp Okulu Tarihi”, s. 159.

[9] Salih Kış, Osmanlı Ordusunda Alman Ekolü, Von Der Goltz Paşa (1883-1895), s. 137.

[10] Colmar von Der Goltz, Millet-i Müselleha (Ordu Millet), yay.haz.: İsmet Sarıbal, Karatekin Üniversitesi Yayınları, Çankırı 2013, s. 10.

[11] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 32; Kara Harp Okulu internet sayfasında, Mustafa Zeki Paşa’nın 24 yıl (1884-1908) Harp Okulu’na komutanlık yaptığı belirtilmektedir. Bkz. http://www.kho.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/ogretmenleri.html, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021.”

[12] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Mustafa Kemal'in Harp Okulu Öğrencilik Dönemine Katkı", Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 78 (Haziran 2000), s. 23.

[13] Sadi Borak, Atatürk’ün İstanbul’daki Çalışmaları (1899-16 Mayıs 1919), Kırmızı Beyaz Yayınevi, İstanbul 2004, s. 15; Tahsin Ünal, “Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal”, s. 39; Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün Öğrencilik Hayatına Ait Bazı Notlar”, s.11; Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Milli Eğitim Sistemi”, s. 86.

[14] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Mustafa Kemal'in Harp Okulu Öğrencilik Dönemine Katkı", s. 26.

[15] Ali Güler, Askerî Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), s. 22.

[16] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Mustafa Kemal'in Harp Okulu Öğrencilik Dönemine Katkı", s. 25-26.

[17] Ali Güler, Askerî Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), s. 27.

[18] Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Mustafa Kemal'in Harp Okulu Öğrencilik Dönemine Katkı", s. 25.

[19] Ali Güler, Askerî Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), s. 26-27, 40-41; Tahsin Ünal, “Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal”, s. 40; Kemal Zeki Gencosman ve Niyazi Ahmet Banoğlu, Atatürk Ansiklopedisi, Türkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, s. 82-83.

[20] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 154.

[21] Bkz. Antranik Kırcıkyan, Hikmet-i Tabiye, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1293.

[22] Atışa etki eden dış faktörler ile ilgili konular, Malumat-ı Terbiye-yi Askeriye dersinde işlenmektedir. Geniş bilgi için bkz. Nasır ve Ragıp; Piyade Sınıfına Mahsus Dahiliye ve Seferiyeden Mevad-ı Mücmele-yi Havi Malumat ve Terbiye-yi Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1310.

[23] Bkz. Mehmet Sait, Hikmet-i Tabiye Tatbikatından, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1299.

[24] Balon birlikleri ile ilgili konular, Malumat-ı Terbiye-yi Askeriye dersinde işlenmektedir. Geniş bilgi için bkz. Nasır ve Ragıp; Piyade Sınıfına Mahsus Dahiliye ve Seferiyeden Mevad-ı Mücmele-yi Havi Malumat ve Terbiye-yi Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı.

[25] Bu konular Fenn-i Esliha dersinde öğretilmektedir. Geniş bilgi için bkz. Ahmet Refik, Fenn-i Esliha, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Hazret-i Şahane Matbaası, İstanbul 1300.

[26] http://www.kho.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/ogretmenleri.html, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021.”

[27] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 131-133.

[28] Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, Okul ve Genç Subaylık Anıları, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1967, s. 31-32.

[29] Nasır ve Ragıp; Piyade Sınıfına Mahsus Dahiliye ve Seferiyeden Mevad-ı Mücmele-yi Havi Malumat ve Terbiye-yi Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı.

[30] Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021.”

[31] Ahmet Azat, Erkânı Harbiye Mektebi Ders Programı, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege & Nadir Eserler Koleksiyonu, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1320, s. 9.

[32] Geniş bilgi için Bkz. İbrahim Halil, Gayet Sürat ve Sıhhatle Harita Ahzına Mahsus Küçük Plançete Nam Aletin Tarif ve İstimalini ve Harita Tersimi Usulüne Havi Amili Risale, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye Matbaası, İstanbul 1310.

[33] Geniş bilgi için Bkz. Ali Haydar, Harita Tersimi, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu, Matbaa-i Ebulziya, İstanbul 1311.

[34] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 162.

[35] Geniş bilgi için bkz. Hidemat-ı Seferiye-i Askeriye, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1298.

[36] Geniş bilgi için bkz. Ahmet Şakir, Piyade ve Süvari Sınıflarına Mahsus ve Programına Muvafık Fenn-i Mimari, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1300.

[37] Geniş bilgi için bkz. Muharrem ve Cemil, Kılınç Talimi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1310.

[38] Geniş bilgi için bkz. Piyade Dahiliye Kanunname-i Hümayunu, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1299; Ayrıca bkz. Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu, Kanun Nu.:211, Kabul Edildiği Tarih: 4/1/1961, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.4.211.pdf, “Erişim tarihi: 28. 08. 2021.”

[39] Salih Kış, Osmanlı Ordusunda Alman Ekolü, Von Der Goltz Paşa (1883-1895), s. 206-207.

[40] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 162.

[41] Geniş bilgi için bkz. Ahmet Canip, İstihkamat-ı Hafife, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Hazret-i Şahane Matbaası, İstanbul 1298.

[42] Geniş bilgi için bkz. Muzaffer ve Vehbi, Coğrafya-yı Sevkü’l-ceyş, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu, Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1300, s. 3.

[43] Geniş bilgi için bkz. Ahmet Refik, Fenn-i Esliha, ABD Kongre Kütüphanesi, II. Abdülhamit Tarafından Hediye Edilen Kitaplar ve Yazılar Koleksiyonu.

[44] Detaylı bilgi için bkz. Mehmet Rüştü, Devlet-i Aliye Ordu Teşkilatı, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege & Nadir Eserler Koleksiyonu, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1311.

[45] Detaylı bilgi için bkz. Yakup bin Ragıp, Hıfzıssıha-i Askeriye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, Mühendishane-i Berri Hümayun Matbaası, İstanbul 1319.

[46] Geniş bilgi için bkz. Mustafa Fazıl ve Osman Senai, Kitabet-i Askerîye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul 1310.

[47] Yusuf Çam, “Atatürk’ün Okuduğu Dönemde Askeri Okullar, Rüştiye-İdadi-Harbiye (1892-1902)”, s. 104, 154.

[48] Bkz. Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Yeni Bulunan İki Belgenin Işığında M. Kemal Atatürk'ün Harp Akademisi Öğrencilik Dönemi", s. 9; Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, Okul ve Genç Subaylık Anıları, s. 87-88.

[49] Harp Akademisi ders programı için bkz. Hayrullah Gök ve Mesut Uyar, "Yeni Bulunan İki Belgenin Işığında M. Kemal Atatürk'ün Harp Akademisi Öğrencilik Dönemi", s. 9-15.