Jet Savaş Uçağı Yaptılar ama Neden Dünya Çapında Otomobil Markası Yaratamadılar
Özgün jet savaş uçağı ve jet motor tasarımları ve üretimleri olan ülkeler ise; sadece ABD, Rusya ve Fransa’dır. Çin jet savaş uçakları ve özellikle jet motorları Rus sistemleri baz alınarak geliştirilmişlerdir. Özgün tasarımları çok azdır.
Hem Özgün jet savaş uçağı hem de özgün jet motor tasarımları ve üretimleri olan ülkeler hangileridir?
Dünyada hem jet savaş uçağını hem de o uçağa ait jet motorunu tek başına üretebilen ülkeler sadece ABD, Rusya, Fransa ve Çin’dir.
Özgün jet savaş uçağı ve jet motor tasarımları ve üretimleri olan ülkeler ise; sadece ABD, Rusya ve Fransa’dır. Çin jet savaş uçakları ve özellikle jet motorları Rus sistemleri baz alınarak geliştirilmişlerdir. Özgün tasarımları çok azdır.
Hem özgün jet savaş uçağı hem jet savaş uçağı motoru hem de dünya çapında tanınan ve satın alınan otomobil markalarına sahip ülkeler ise;
ABD ve Fransa’dır. 1’inci, 2’inci ve 3’nci nesil jet savaş uçakları döneminde otomobil de üreten ve dünyaya satan ülkeler arasına İngiltere’yi de katabiliriz (Örn. British Electric/BAC Lightning, Hawker Siddeley Harrier V/STOL, Hawker Siddeley/BAE Hawk projeleri). Ama ilerleyen yıllarda İngiltere özgün jet savaş uçağı tasarımından çıkmış ve bir kaç Avrupalı katılımcı ülke ile beraber bu alanda konsorsiyum oluşturmayı tercih etmiştir (Örn. Sepecat Jaguar,Tornado, Eurofighter projeleri). Özgün jet motoru tasarımlarına ise Rolls Royce firması ile devam etmektedir.
Peki Dünyanın Otomotiv Devleri ve Onlara Ait Araç Markaları Nelerdir?
Otomobil Markasından Kastedilen Olgunun Belirlenmiş Kriterleri Şunlardır:
Marka’nın dünya çapında bilinirliği yüksek olacak.
Marka sadece yaratılan ülkede değil başka ülkelerde de bilinecek ve kullanılacak. Yani ihraç edilecek.
Marka’yı tasarlayan ve üreten şirket yıllık hasılat açısından dünyanın ilk 10’u içerisinde olacak.
Bu bağlamda dünyanın en büyük otomotiv grubu, VW Group’dur. Bu gruba başından beri veya sonradan dahil olan markalr ise; JETTA, VW, Audi, Skoda, SEAT, Porsche, Bentley, Lamborghini, Bugatti, Skoda/VW, Scania (TRATON), Scania (TRATON)-Peter, MAN (TRATON), MAN/Scania (TRATON), Neoplan, ERF’dir.
Bu grup’daki bazı markalar, Porsche, Bentley, Lamborghini, Bugatti performans arabalarında Volkswagen’dan çok daha yüksek prestij, tanınırlık, albeni, ergonomic, lüks, yüksek fiyat gibi sadece Satınalma gücü çok yüksek belirli kesimlerin arabaları iken; tutunabilmek, ayakta kalabilmek için VW’nin çatısı altına girmek durumunda kaldılar.
Benzer şekilde; Renault-Nissan-Mitsubishi Alliance, Stellantis, GM Group, Ford Group da birçok dünyaca ünlü Avrupalı, Kuzey Amerikalı ve Japon otomobil markalarını çatılarının altında toplayarak, global rekabetin içinde konumlarını güçlendirmeyi hedeflemişlerdir.
Peki hem jet savaş uçağı hem jet motoru hem de dünya çapında kabul gören otomobil markası tasarlayan ve üreten ülkeler hangileridir?
Bu kategoriye günümüzde sadece ABD ve Fransa girmektedir. 1’inci, 2’nci ve 3’üncü nesil jet savaş uçakları çağında İngiltere’yi de dahil edebiliriz.
Bir Uçak Konfigürasyonunu Belirleyen Sistemler Nelerdir?
Uçak, çok disiplinli mühendislik bilimlerinin uygulamasını kullanan karmaşık bir makinedir. Başlıca mühendislik grupları aşağıdaki gibi gösterilebilir:
a. Uçağın şeklini, konfigürasyonunu ve kontrol yöntemini/sistemini belirleyen aerodinamik ve uçuş mekaniği
b. Gövde yapısı (gövde, kanatlar, dikey ve yatay kuyruk düzlemleri ve kontrol yüzeyleri)
c. Mekanik sistem (hidrolik, pnömotik, iniş takımı, yakıt ve uçuş kontrol sistemleri)
d. Motor/takat (güç) sistemi
e. Elektrik sistemi (elektrik güç üretimi, dağıtımı ve acil durum gücü)
f. Aviyonik (iletişim, navigasyon, silah nişan alma, göstergeler ve uyarılar ve yardımcı sistemler yönetimi) ve aletler (instrument) sistemi
g. Çevresel sistemler (klima, yaşam destek sistemi ve kabin basınçlandırma sistemleri)
h. Silah sistemi (askeri uçaklar için)
i. Hava çıkış (ejeksiyon) sistemi/Kanopi-Sandalye fırlatma sistemi
j. Yazılım (gömülü ve operasyonel yazılım)
Peki Bir Jet Savaş Uçağından Beklenen Temel Kabiliyetler Nelerdir?
A. Performans
• Hız
• Manevra Kabiliyeti
• Yük (Yakıt, mühimmat)
• Menzil
B. Operasyonel desteklenebilirlik
• Yakıt tüketimi
• Sürdürülebilirlik
• Dayanıklılık
• Güvenilirlik
• Bakım yapılabilirlik, tamir edilebilirlik
• İdame edilebilirlik
C. Hayatta Kalma
• Balistik darbe direnci
• Patlama direnci
• Hasar toleransı
• Gözlenebilirlik
Yukarıda Uçak ve Jet Savaş Uçağı İçin Kullanılan Bilimsel Disiplinler ve İstenen Kabiliyetlerin Büyük Bir Çoğunluğu Otomobil İçin de Geçerli midir?
Evet geçerlidir. Üstelik bu özelliklere, sistem ergonomisi, artistik görünümü, marka bilinirliği, hangi alım gücüne hitap ettiği, sağladığı prestij, sağladığı sürüş zevki vb. birçok fen ve sosyal bilim ilave kriterleri de devreye girmektedir.
Ayrıca; sadece uçak ve otomobilde değil, havada, karada, denizde; uçan, yüzen, yürüyen her platformda hem sağlamlık hem de hafiflik en önde gelen, en çok önemsenen özelliklerdir. Uçağınız hafif olursa; süratli olur, çok yük taşır, çok yolcu taşır, ekonomik olur, manevra kabiliyeti yüksek olur. Benzer özellikler otomobilde de aranır. 90’lı yılların ortalarından itibaren Ferrari performans otomobilleri %90’ın üzerinde bir oranda alüminyum ve kompozit malzemeden imal edilmektedirler.
Peki; %50’si polimer matriksli kompozit ve %20’si alüminyumdan oluşan ve “plastik uçak” diye bilinen Boeing 787 Dreamliner’a ne demeli? Bender durum Airbus Airbus A350-900 için de geçerlidir.
Görüldüğü gibi sivil veya askeri jet savaş uçaklarında genel olarak aşağıdaki malzemeler öne çıkmaktadır:
Alüminyum alaşımları
Karbon fiber takviyeli polimerler (CFRP-Carbon fiber reinforced polymer)
Cam fiber takviyeli polimerler (GFRP-Glass Fiber Reinforced Polymer)
Titanyum alaşımları
Çelik alaşımları
Niyobyum ve tantal alaşımları
Demir-nikel-krom alaşımları
Demir alaşımları
Nikel alaşımları
Krom alaşımları
Esas olarak titanyum, demir-nikel-krom ve çelik alaşımlarında bulunan molibden, uçağın diğer kaynaklarına kıyasla en yüksek etkiye ve dolayısıyla en düşük uzun vadeli kullanılabilirliğe sahiptir.
Peki Belki Tasarımının Değil Ama Üretiminin Jet Savaş Uçağından Bile Zor Olduğu Kabul Edilen Jet Motorundaki (Gaz Türbinli/Tepkili Motor) Durum Nedir?
Genel olarak, motor, zorluklarla (yüksek ısı, gerilim, korozyon, dayanım vd.) karşı karşıya kalan en fazla malzemeye sahip yapıdır. Yapımında bu zorluklara dayanıklı malzemelere de ihtiyaç duyar. Jet motorlarının imalatında yoğun olarak kullanılan başlıca malzemeler aşağıda sıralanmıştır.
Alüminyum alaşımları
Karbon fiber kompozitler (CFRP)
Cam elyaf kompozitler (GFRP)
Titanyum alaşımları
Çelik alaşımları
Niyobyum ve tantal alaşımları
Demir-nikel-krom alaşımları
Demir alaşımları
Nikel alaşımları
Krom alaşımları
Bu malzemelerin arasında Tantal (Ta), benzersiz özelliklere sahip nadir bulunan bir metaldir. Diğer bazı metallerle alaşımlandırıldığında, motorların daha yüksek sıcaklıklarda çalışmasına izin veren, onları daha verimli hale getiren ve hem yakıt maliyetlerini hem de emisyonları azaltmaya yardımcı olan süper alaşımlar, yüksek performanslı alaşımlar üretir. Süper alaşımlar, ticari ve askeri uçaklardaki gaz türbini motorlarının sıcak bölümü için onları gerekli kılan benzersiz özelliklere sahiptir: çok yüksek erime sıcaklıkları, yüksek mukavemet ve korozif ve oksitleyici ortamlarda aşınmaya karşı önemli direnç.
Jet motorlarında malzeme bilimi ve endüstrisi Yüksek önem arz etmektedir. Tamamına yakını alaşımlı malzemelerden oluşmaktadır. Dolayısıyla tamamı kendine has bir formülasyona sahiptir. Standart malzemeler değillerdir. Yoğun, köklü ve sürekli bir malzeme bilgi ve tecrübesi gerektirir.
Sonuç:
Peki Jet Savaş Uçağı ve Jet Motoru Yaptılar ama Neden Dünya Çapında Otomobil Markaları Yaratamadılar?
Bu sorunun en doğru adresi Rusya’dır. Lada’yı yukarıda sıralanan özelliklere haiz dünya çapında bir marka kabul edemeyiz. Sebebi sadece Rusya’nın ekonomik ve stratejik gücü yüksek rakipleridir de diyemeyiz, kaldı ki bu kategoride Fransa’yı Rusya’nın rakibi dahi kabul edemeyiz. Soru aslında şudur? ABD’nin başarabildiğini Rusya neden başaramadı?
Tamam, soğuk savaş sürecinde bütün eforunu silahlanmaya yöneltti. Ama gerek kendi ve gerekse Sovyet coğrafyasının nüfusu Lada’yı en azından Hummer tarzı sağlamlılığı, dayanıklılığı ama aynı zamanda artistik estetiği sunan bir marka yapabilirdi. Rakiplerine nazaran nispeten çok daha ekonomik olacak bu marka dünya genelinde de talep görürdü.
Üstelik, otomobilde kullanılan malzeme ile uçak ve jet motorlarında kullanılan malzeme aynı yelpazeye ait malzemelerdi. Rusya belki polimer ve kompozitte değil ama metalurjide çok köklü bir endüstriyel bilgi, beceri ve kabiliyete sahipti. Ancak, Rusya otomobili önemsememenin kendisini uçak ve özellikle sivil uçak sektöründe de gerilettiğini, sağlam ama aynı zamanda verimli jet savaş uçakları ve jet motorları yapmakta ABD’nin gerisinde kaldığını çok geç idrak edebildi. Buna elektronik ve yazılımı da eklemek gerekir ama kara-hava-deniz radar sistemleri, uçak elektroniği (aviyonikler) tasarlayan ve yapabilen bir ülkenin elektronikte ve yazılımda nasıl geri kaldığını anlamak da oldukça zordur.
Harika otomobil markaları ve otomobiller yaratan ve bu ürün grubundan makro seviyelerde ekonomik kazanımlar ve dünya çapında prestij elde eden Almanya, İngiltere, İtalya gibi ülkeler tek başlarına hem uçak hem de jet motoru yapabilirlerdi; ancak onlar proje ortaklıkları kurup, hem tasarım ve üretim hem de yaşam boyu idame maliyetlerini düşürmeyi tercih ettiler.
Saab 35 Draken, Volvo Flygmotor RM 6C turbojet, Saab 37 Viggen, Volvo RM8 Turbofan, hem jet uçağı hem de jet motoru tasarlayan ve üreten İsveç, bu uçaklarda ihraç başarısı da yakaladı. Üstelik dünya çapında dayanıklılıkları ile meşhur ve çok tutulan Volvo ve Scania markalarını da yarattılar. Ama nedense 4’üncü nesil jet savaş uçağında; Saab JAS 39 Gripen’de Amerikan GE F414-GE-39E Turbofan motorunu tercih ettiler. Biraz ihracat başarısı da yakaladılar ama 3 jet savaş uçağı jenerasyonu süresince kendi jet savaş uçağı ve jet motorunu tasarlayan ve üreten ülke, 4’üncü jet savaş uçağı jenerasyonunda kendini motor yönüyle ABD’ye bağladı. Üstelik Volvo otomobil markasını önce Amerikan Ford Group’a sonra da Çinli Geely Group’a sattı. Scania otomobil ve ağır vasıta markası da VW Group’a satıldı.
Japonya da aynı başarıyı gösterebilirdi, ancak onlar da ABD’nin kendilerine dayattığı baskılara boyun eğmeyi tercih ettiler ve uygun konjonktürü beklediler.
Çin, artık çok güçlü otomotiv firmalarına sahip olmuştur ama henüz dünya çapında marka/markalar yaratamamıştır.
Otomotiv tasarım ve üretim altyapısı güçlü endüstriler, hava, kara ve deniz platformları ile bu platformlara ait motorları yapmakta da yüksek avantaja sahiptirler. Güçlü otomotiv endüstrisi olan ülkeler, güçlü uçak endüstrisine de zemin hazırlayabilirler.
İlave Okumalar
Hangi Ülkeler Jet Savaş Uçağı ve Motoru Üretiyor?
1. ABD - F-16 , F/A-18, F-15, F-35, F-22; Jet motorlarını da ABD üretiyor.
2. Rusya - MiG-29, Su-27, Su-30, Su-35, Su-57; Jet Motorlarını da Rusya üretiyor.
3. Çin - J-10, J-11, J-15, J-16, J-31, J-20; Jet motorlarını Çin üretiyor. Ancak Rus motorları baz alınarak geliştirilen motorlardır.
4. Avrupa Konsorsiyum (Birleşik Krallık, Almanya, İtalya, ve İspanya) - Eurofighter Typhoon; Jet motorlarını Almanya üretiyor.
5. Fransa - Dassault Rafale; jet motorlarını Fransa üretiyor.
6. İsveç - Saab Gripen;Jet motorunu ABD üretiyor.
7. Hindistan - HAL Tejas, Su-30MKI (under license); Jet motorları ABD ve Rusya tarafından üretiliyor.
8. Pakistan (Çin ile birlikte) - PAC JF-17 Thunder/CAC FC-1 Xiaolong; Jet motorlarını Rusya üretiyor.
9. Güney Kore - KAI T-50 Golden Eagle, KAI KF-21 Boramae;Jet motorları ABD tarafından üretiliyor.
10. Tayvan - AIDC F-CK-1 Ching-kuo, Jet motorları ABD tarafından üretiliyor.
11. İsrail - IAI Kfir (Fransız Dassault Mirage 5 baz alınarak); Jet motorları ABD tarafından üretiliyor.
12. Japonya - Mitsubishi F-2 (F-16 baz alınarak); Jet motoru ABD tarafından üretiliyor.
13. Iran - ABD yapımı eski jetlerden türetilen bazı jetler
14. Güney Afrika - Atlas Cheetah (based on IAI Kfir); Jet motoru Fransa tarafından üretiliyor.
15. Çek Cumhuriyeti - Aero L-159; Jet motoru ABD tarafından üretiliyor.
Dünyanın Otomotiv Devleri ve Onlara Ait Araç Markaları:
Kriterler
1. Marka’nın dünya çapında bilinirliği yüksek olacak.
2. Marka sadece yaratılan ülkede değil başka ülkelerde de bilinecek ve kullanılacak. Yani ihraç edilecek.
3. Marka’yı tasarlayan ve üreten şirket yıllık hasılat açısından dünyanın ilk 10’u içerisinde olacak.
MARKLINES Automotive Industrial Portal’a göre dünyanın yukarıdaki kriterlere uyan 20 otomotiv şirketi ve bu şirketlere ait markalar aşağıda sıralanmıştır.
https://www.marklines.com/en/vehicle_production/search?mode=1
Markalar
1. VW Group
JETTA, VW, Audi, Skoda, SEAT, Porsche (2013-), Bentley, Lamborghini, Bugatti, Skoda/VW, Scania (TRATON), Scania (TRATON)-Peter, MAN (TRATON), MAN/Scania (TRATON), Neoplan, ERF
2. Toyota Group
Toyota, Daihatsu, Lexus, Hino, Scion, Toyota/Hino
3. Renault-Nissan-Mitsubishi 2030 Alliance
Başlangıçta Renault-Nissan İttifakı olarak bilinen Renault-Nissan-Mitsubishi İttifakı, otomobil üreticileri Renault (Boulogne-Billancourt, Fransa merkezli), Nissan (Yokohama, Japonya merkezli) ve Mitsubishi Motors arasındaki bir Fransız-Japon stratejik ittifakıdır. (Japonya, Tokyo merkezli), birlikte dünya çapında 9 araçtan 1'inden fazlasını satıyor.
Nissan, Infiniti, Mitsubishi, Mitsubishi-Fuso (2003), Renault, Dacia, LADA (2015-), Venucia, Renault Samsung (-2021), Renault Korea, Datsun, Avtoframos, UD Trucks (-2007), Alpine, Izh-Avto
4. Stellantis
Fransız Groupe PSA ile İtalyan-Amerikan Fiat Chrysler Automobiles şirketlerinin birleşmesiyle kuruldu.
Fiat (2021-), Jeep (2021-), Dodge (2021-),Ram (2021-),Chrysler (2021-),Alfa Romeo (2021-),Lancia (2021-) Maserati (2021-), Peugeot (2021-), Citroen (2021-), Opel (2021-), DS (2021-)
5. GM Group
Chevrolet, Buick, BrightDrop, Opel (-2017), GMC, Baojun, Vauxhall (-2017), Cadillac, Holden, Alpheon, Chevrolet/Daewoo, Daewoo, Daewoo-FSO, Damas, GM, Holden, Hummer, IBC, Labo, Oldsmobile, Opel/Chevrolet (-2017), Opel/Vauxhall (-2017), Pontiac, Saab (-2009), Saturn, Cruise, Wuling
6. Hyundai Kia Automotive Group
Hyundai, Kia, Genesis, Hyundai-Kia, Dongfeng Yueda Kia Motors, Horki, Shouwang
7. Ford Group
Ford, Lincoln, Aston Martin (-2007), Jaguar (-2007), Land Rover (-2007), Mercury, Volvo Cars (-2010), Troller
8. Honda
Honda, Acura, Everus, CIIMO
9. Tesla
Tesla
10. FCA
Fiat Chrysler Automobiles N.V.
İtalyan-Amerikan otomotiv şirketidir.
Fiat (-2020), Jeep (2009-20), Dodge (2009-20), Ram (-2020), Chrysler (2009-20), Alfa Romeo (-2020), Ferrari (-2020), Lancia (-2020), Maserati (-2020)
11. PSA Group
PSA, Avrupa'nın en büyük 2. otomobil üreticisidir. İsmi Peugeot Société Anonyme'nin kısaltmasıdır. Bünyesinde askeri araçlar üreten Panhard et Levassor'u da bulundurur.
Fiat (-2020), Jeep (2009-20), Dodge (2009-20), Ram (-2020), Chrysler (2009-20), Alfa Romeo (-2020), Ferrari (-2020), Lancia (-2020), Maserati (-2020)
12. Suzuki
Suzuki
13. Mercedes-Benz Group
Mercedes-Benz (2022-) smart (2022-) Denza (2022-)
14. Daimler Group (-2021)
Mercedes-Benz (-2021), Freightliner (-2021), Smart (-2021), Mitsubishi Fuso (2004-21), Evobus (-2021), Freightliner/Sterling/Western Star Maybach (-2021), Sterling Trucks Western Star (-2021), Denza (-2021)
15. Daimler Truck Group (2022-)
Daimler Truck (2022-), Mitsubishi Fuso (2022-)
16. BMW Group
BMW, MINI, Rolls-Royce, Zinoro
17. Mazda
Mazda
18. Geely Holding Group
Volvo Cars (2011-), Geely, Geometry, Emgrand, Gleagle, KANDI, Englon, Geely/Emgrand, Geely/Englon, Geely/Englon/Emgrand, Geely Sichuan Commercial Vehicle, Livan Automotive, Maple, ZD, ZEEKR, Jiangxi Geely New Energy Commercial Vehicles, LTI, LYNK & CO, Lotus (2017-)
19. Mitsubishi (3. Renault-Nissan-Mitsubishi Alliance oldu)
20. Subaru
Subaru
Yararlanılan Kaynaklar:
1. Jet Savaş Uçağı Gelişimi/Jet Savaş Uçağı Nesilleri, STRASAM, Stratejik Araştırmalar Merkezi
2. MARKLINES Automotive Industrial Portal’a göre dünyanın yukarıda belirtilen kriterlere uyan 20 otomotiv şirketi ve bu şirketlere ait markalar.
https://www.marklines.com/en/vehicle_production/search?mode=1
3. Assessment of Critical Resource Use in Aircraft Manufacturing, Published on: 1 March 2022
4. Aircraft Design, Ajoy Kumar Kundu, Cambridge Aerospace Series
5. National Research Council 1993. Materials Research Agenda for the Automobile and Aircraft Industries. Washington, DC: The National Academies Press.
