Soğuk Savaş’ın Efsanelerinden F-111 Aardvark, “Suikastçı Vark”

Soğuk Savaş’ın Efsanelerindendi F-111 Aardvark, nam’ı diğer “Assassin Vark/Suikastçı Vark”. Pilotları ve bakımcıları o’nu “Assassin Vark/Suikastçı Vark” olarak adlandırırdı.

F-111, yeni değişken geometri teknolojisini veya "katlanan" kanatları (swing wings) kullanan dünyadaki ilk uçaktı. Turbofan motorlarını da ilk o kullandı, arazi izleme radar teknolojisi ilk onda harekat arenasına çıktı. Kendi sınıfında fırlatılabilen mürettebat kabinine ilk o sahipti.

F-111 Aardvark; emekli olabilir, ancak efsanesi yaşamaya devam ediyor

General Dynamics F-111 Aardvark, ABD Hava Kuvvetleri ve Donanmasının gereksinimlerini karşılamak için doğan bir “alçak irtifa bir saldırı/darbe uçağıydı”. Sorunlu ergenlik dönemine rağmen, şık ve zarif profiliyle dikkat çeken, onlarca yıl hizmet veren yetenekli bir yüksek teknolojili bir “gece bombardıman uçağına” dönüştü.

F-111'in Soğuk Savaş Kökenleri

F-111 Aardvark, ABD Savunma Bakanlığının Tactical Fighter Experimental veya TFX programının sonucuydu. Mayıs 1960'ta Sovyetler Birliği bir U-2 casus uçağını düşürdükten sonra, ABD Hava Kuvvetleri dikkatlerini füze saldırılarına duyarlı yüksek irtifa bombardıman uçaklarından alçak irtifada yüksek süratle düşman derinliklerine sızma harekatı yapabilecek uçaklara çevirdi. Bu konsept, bu kapasitedeki, bahse konu savaş uçaklarının düşük irtifada radar tespitinden kaçmasının daha kolay olduğu gerçeğine dayalıydı.

Bu amaçla; 60'ların başında ortaya çıkan TFX (Tactical Fighter Experimental) programının, önce derin tecrit/saldırı görevleri için bir bombardıman uçağı geliştirmesi gerekiyordu. Talep edilen düşük irtifadan uçabilecek bombardıman uçağını tasarlamak, geliştirmek ve üretmek için Boeing ve Lockheed gibi rakip başvuru sahipleri arasından General Dynamics seçildi.

General Dynamics'e avantaj sağlayan şeylerden biri, prototiplerinin planlarının ABD Hava Kuvvetlerinin ve Donanmasının talep ettiği uçak versiyonları için benzer bileşenleri öngörmesiydi. General Dynamics, F-111'i tasarlarken uçağın iniş takımlarını, tertibatını ve gövdesini tasarlamak için Northrop Grumman ile birlikte çalıştı. Bu havacılık savunma sanayi uzmanı ikili, F-111'i test etmek için de birlikte çalıştı.

F-111 Operasyonel İsterlerin Farklılığı Nedeniyle Sorunlu Bir Tasarım Dönemi Yaşadı 

1960'ların başında ABD Hava Kuvvetleri, Sovyet SA-2 gibi yeni, radar güdümlü karadan havaya füzelerin B-52 ve diğer yavaş, yüksek irtifa bombardıman uçaklarına ulaşabileceğini fark etti. Yanıt olarak, yeni bir konsept tasarladı: radar sistemlerinin algılama açısının altından yere yakın süzülebilen daha küçük, uzun menzilli bir süpersonik bombardıman uçağı. Aynı zamanda ABD Donanması, Sovyet bombardıman uçaklarını uzaktan etkisiz hale getirebilecek, havadan havaya füzelerle donanmış, hızlı, uzun menzilli, uçak gemisi tabanlı bir önleyici (interceptor) arıyordu.

ABD Savunma Bakanlığı, tek bir uçağın her iki gereksinimi de karşılayabileceğine ve böylece geliştirme maliyetlerinden tasarruf edilebileceğine inanıyordu. ABD Kara ve Deniz Kuvvetleri vizyonlarından taviz vermeye isteksizdiler, ancak sözde TFX (Tactical Fighter-Taktik Savaş Uçağı) programı üzerinde işbirliği yapmak zorunda kaldılar. 1962'de General Dynamics ile bir sözleşme imzalandı. Tasarım, Hava Kuvvetleri stratejik bombardıman uçaklarından daha küçük olduğu ve Donanma tarafından kullanılan "saldırı-attack" tanımından kaçındığı için, tasarlanacak bu yeni savaş uçağı için "F-Fighter/Av-Bombardıman Uçağı" kodunu atadı. 

1960’larda Devrim Yaratan Tasarım Özellikleri

“Katlanır Kanatlar”, dünyada ilk...

“Turbofan Motor” kullanımında dünyada ilk...

“Fırlatılabilen Kokpit”, uzay aracı kapsülü örneğinde dünyada ilk...

“Arazi İzleme Radarı”, dünyada ilk...

F-18, F-111, T-38

F-111, yeni art yakıcı (afterburner) teknolojisine sahip iki güçlü ancak yakıt tasarruflu TF30 turbofan motoru etrafında inşa edildi. Daha önceki turbojet motorları, süpersonik uçuş için gereken itişi sağlıyordu, ancak düşük hızlarda verimliliklerini kaybediyorlardı. Turbofanlar bu rejimde çok daha verimliydiler ve bu nedenle kısa pistleri ve uçak gemisini kullanacak uçaklar için iyi bir seçimdi.

Geniş bir gövde, 31.000 pound'a kadar bomba yüklerini 2.500 mil menzil içindeki görevler için dahili yakıt ile gerçekleştirebiliyordu, bu menzile harici yakıt tankları ile 1.000 mil daha eklenebiliyordu. Fighter F kategorisine konan ama aslında tam bir Attack A kategorisine uygun bu büyük uçağın boş ağırlığı yirmi tondu, tam yüklü ağırlığı bunun iki katından fazlaydı.

Dahili Silah Bölmesi

F-111, bomba taşıyabilecek bir dahili silah bölmesine, takılabilir ve çıkarılabilir bir 20 mm M61 topuna veya yardımcı yakıt tanklarına sahipti. Dahili bölmede konvansiyonel ve nükleer bomba taşıyabilirdi.

Harici Yük Kapasitesi

Her kanat, dört alt kanat paylonu ile donatıldı. Her kanattaki iç iki paylon, gövde ile hizalanacak şekilde döndürülürken, dıştaki iki paylon sabitlendi. Her paylonun kapasitesi 5.000 pound (2.300 kilogram) idi. 

F-111'in gövdesinin tasarımı, gövdenin altında harici mühimmatın/silahların taşınmasını engelledi, ancak elektronik karşı önlemler (ECM) bölmeleri ve/veya veri bağlantısı bölmeleri için alt tarafta iki istasyon mevcuttu. 

F-111 Aardvark'ın Beş Varyantı Vardı

Üretilen 563 ayrı F-111 beş kategoriye ayrıldı: F111, BF111, CEF-111A Raven, F-111K ve Boeing AFTI/F-111A Aardvark.

EF-111A Raven

F-111B ABD Donanması tarafından kullanıldı. F-111C, Avustralya'da kullanıldı. Raven ise ABD Hava Kuvvetleri tarafından kullanılıyordu. F-111K Birleşik Krallık Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) için önerilen bir varyanttı ancak, hayata geçmedi, adeta doğmadan öldü.

Boeing AFTI/F-111A'ya gelince, NASA ve ABD Hava Kuvvetleri Uçuş Dinamikleri Laboratuvarı, bu tek uçak varyantını 1985'ten 1988'e kadar araştırma amacıyla kullandı. Diğer önemli emeklilik tarihleri, F-111F için 1996, EF-111A için '98 ve F-111C için 2010 idi. 

F-111'in tasarımcıları önemli ve kritik bir zorlukla karşı karşıya kaldılar; çok yüksek hızlarda uçabilen, ancak yine de kısa bir pistlerden kalkış yapan ve inen bir uçağa ihtiyaçları vardı. Daha küçük kanatların kullanılması, daha az sürtünme yaratarak uçağın daha hızlı uçmasına izin verir, ancak aynı zamanda daha az kaldırma kuvveti oluşturarak uçağın kalkıştan önce daha yüksek hızlara ulaşmasını gerektirir ve dolayısıyla daha uzun bir pist gerektirir. Evet süratli bir uçak tasarlayacaklardı ama bu uçak kalkış ve iniş için uzun pistlere ihtiyaç duyacaktı. Halbuki tasarım isterlerinin birisi de bu uçağın kısa pistlere de iniş-kalkış yapabilmesiydi, peki tasarımcılar bu iki önemli müşteri isteğini nasıl karşılayacaklardı?

Örneğin, dönemin diğer süpersonik av-bombardıman uçağı F-105 Thunderchief'in çok küçük kanatları vardı ve kalkış için minimum bir milden uzun pistlere ihtiyaç duyuyordu, bu da uçağın kullanabileceği pistleri sınırlıyordu, dolayısıyla ABD hava gücünün elastiki operasyonel kabiliyetini de sınırlıyordu.

F-111'in tasarımcıları, yeni değişken geometri teknolojisini veya "katlanan" kanatları benimsedi. Bu sistem, maksimum kaldırma oluşturmak için kanatların kalkış sırasında dışarı salınmasına izin verdi ve ardından daha yüksek hızlar elde etmek için uçuşun ortasında içe doğru kıvrıldı. F-111, dünyada bu teknolojiyi kullanan ilk uçaktı. Devrimsel bir tasarıma öncülük etmişti.

F-111’in Katlanır Kanat Geometrisi.

Kilit ve Devrimsel Sistemi “Arazi Takip Radarıydı”

Önemli bir yenilik, F-111'in doğrudan uçağın önündeki zemini haritalayan ve ardından çarpışmayı önlemek için uçuş yolunu otomatik olarak ayarlayan devrim niteliğindeki arazi takip radarıydı (TFR-Terrain Following Radar). Bu, F-111'lerin yüzeyden iki yüz ft kadar alçaktan uçmasına ve gece uçarken veya kötü hava koşullarında bile çarpmadan yüksek hızda hassas ayarlamalar yapmasına izin verdi. F-111'in karanlıkta, burnu yere yakın avlanma yeteneği, ona "Aardvark" adını kazandıran şeydi.

İlk F-111'ler, düşük irtifada Mach 1.2'de ses hızının üzerinde veya yüksek irtifada bunun iki katından (Mach 2.5) daha fazla uçma kabiliyetine sahipken, iniş için yalnızca 2.000 ft’lik bir pist gerektirerek umut vaat etti. Amerika Birleşik Devletleri'nden Avrupa'ya havada yakıt ikmali yapmadan geçen ilk taktik uçaktı.

İki kişilik ekip, bir kokpit bölmesinde yan yana otururdu. Kaçmaları gerekirse, bir roket bölmeyi yukarı doğru iter ve ardından tıpkı bir uzay kapsülü gibi bir paraşütle yere süzülürdü.

F-111 Arazi İzleme Radarı ile Alçaktan Yüksek Süratte Seyrüsefer esnasında.

1968'de uçağını kapsül ile terk eden iki USAF uçucusu emniyetle yere indiklerinde çekilen görüntü.

Bununla birlikte, F-111'in tasarımı, Hava Kuvvetlerinin spesifikasyonları lehine önyargılıydı. Uçak gemisi tabanlı önleme (interceptor) versiyonu F-111B, Mach 1'i aşmak için mücadele ettiği denemelerde kötü bir performans sergiledi. Donanma versiyonu olan bu pahalı ve zorunlu uzlaşma versiyonu, sonunda rafa kaldırıldı ve milyonlarca dolar çöpe atıldı. Bununla birlikte, F-111B'nin umut verici tasarım öğelerinin çoğu, F-14 Tomcat'e geçti.

Zamanında Sınıfının En Pahalı Uçağı

F-111’in 2023 yılına denk gelen fiyatı yaklaşık $140 milyon’du. Bu bir orta sınıf bombardıman uçağına günümüzde dahi verilebilecek ciddi yüksek bir maddi değerdir. 

ABD Hava ve Deniz Kuvvetlerinde 1967’de hizmete girdi. ABD Deniz Kuvvetlerinde F-111B başarılı görülmedi ve bu varyantın seri üretimi iptal edildi. ABD Hava Kuvvetlerinden 1996’da, ABD dışında uçuran tek kuvvet olan RAAF (Royal Australian Air Force), Avustralya Hava Kuvvetlerinden de 2010’da hizmetten alındı. Birden çok varyantta toplam 563 adet üretildi.

Çok az uçak F-111 kadar tartışmalı olmuştur. İlk ortak savaş uçağı geliştirme programı olması amaçlanan F-111, zamanının en büyük ve en pahalı uçak programıydı. Aynı zamanda askeri strateji, program yönetimi, ABD Savunma Bakanlığı satın alma stratejisi ve teknolojide ciddi değişiklikler olduğu bir dönemde ortaya çıktı. Bu nedenle, F-111 projesi, daha sonraki uçak programlarına da referans olmuştur.

Özellikle Alçaktan ve Hızlı Uçmak Için Tasarlandı

F-111, açılır-katlanır kanatlı, çift motorlu, tek kuyruklu, iki koltuklu bir avcı/bombardıman uçağıydı. 1950'lerde bir nükleer misilleme aracı olarak tasarlanan uçak, özellikle alçaktan ve hızlı uçmak için tasarlandı. Bununla birlikte, 1960'larda Amerikan askeri stratejisi, vurgusunu hava üstünlüğü (air dominance) ve kara saldırısı gibi görevleri içeren daha geleneksel (konvansiyonel) harekata kaydırdı.

Askeri strateji kökten değiştikçe, ABD Savunma Bakanlığı'ndaki yönetim teknikleri de değişti. 1961'de satın alma politikasında "sistem analizi" şeklinde bir devrim başlatıldı. DOD, askeri tedarikin gerçek askeri stratejiyi yansıtması ve bunu mümkün olan en uygun maliyetli şekilde yapması için çabaladı. ABD Hava ve Deniz Hava Kuvvetlerinin sert itirazlarına rağmen, bu uygun maliyetli önlemlerden biri, Hava Kuvvetleri ve Donanma için ortak bir uçaktı. Ne yazık ki DOD, değişim arzusuyla kuvvet isterlerindeki sınırları hafife aldı. Ortak bir programı yönetme sorunları, ABD Donanması nihayet 1968'de programdan çekilene kadar F-111 projesini çok rahatsız etti.

Ortak program 1961'de TFX olarak başlatıldığında, F-111'in her iki kuvvet için de çok rollü bir avcı uçağı olarak hizmet vermesi amaçlanmıştı. O zamanlar 1970'lerin çok başarılı F-15 ve F-16'larına benzer taktik avcı uçakları yapmak için gerekli teknolojinin çoğu vardı, ancak F-111, 1950'lerin nükleer görevle meşgul olma önceliğinin bir temsilcisi olarak kaldı. Çok rollü bir av/bombardıman uçağı olarak belirlenmiş olsa da, tasarım gereksinimlerinde tanımlandığı şekliyle aslında bir bombardıman uçağı veya saldırı (attack) uçağıdır. F-111'in tasarım gereksinimleri ile kullanım amacı arasındaki fark, rolü konusunda kafa karışıklığına neden oldu. Ayrıca, F-111'in tasarım gereksinimleri titiz analizlerden, takaslardan veya önceliklendirmelerden arındırıldı ve birincil yükleniciler General Dynamics ve Grumman için çok az tasarım elastikiyet alanı bırakıldı. 

Kısıtlamalara rağmen F-111, zorlu gereksinimlerini karşılamayı başardı veya karşılamaya oldukça yaklaştı. F-111, ağaçların tepesinde süpersonik hızlarda uçarken, kısa pistlerden veya uçak gemilerinden de kalkabiliyordu. Uzun mesafelerde önemli bir yük taşıyabiliyordu ve Vietnam'dan Birinci Körfez Savaşı'na kadar ABD için değerli bir muharebe performansı gösterdi.

 

Teknik olarak F-111 birçok yenilikçi özelliği bir araya getirdi. F-111'den öğrenilen birçok ders, F-14, F-15 ve F-16'nın tasarımına dahil edildi.

Kötü bir şekilde derlenmiş gereksinimler göz önüne alındığında, F-111, aynı zamanda ortak bir çok rollü avcı olarak hizmet etmesi amaçlanan iyi tasarlanmış bir havadan yere taarruz/saldırı uçağıydı. Saldırı görevinde oldukça yetenekli olduğunu kanıtladı, ancak ağırlığı ve manevra kabiliyetinin olmaması nedeniyle F-111 havadan havaya görevde yetersiz kaldı ve sonuç olarak bu rolde hiç kullanılmadı. 

F-111'in deneyimi, yalnızca onun halefleri olan ABD Donanması için F-14'ü ve ABD Hava Kuvvetleri için de F-15'i değil, aynı zamanda ortak programlardaki en son girişim olan F-35 Müşterek Taarruz Uçağını da etkiledi.

Birincil Misyonu

F-111'in birincil görevi, Sovyet hava sahasına derinlemesine nüfuz edebilen okyanus ötesi süpersonik bir nükleer bombardıman uçağı olarak hizmet etmekti.

F-111'in amaçlanan görevi, her bir kuvvetin farklı görevlerini yerine getirebilecek ve aynı zamanda maliyet tasarrufu için ortaklığa izin verebilecek bir müşterek hizmet avcı/bombardıman uçağı olarak hizmet etmekti. Hava Kuvvetleri için F-111'in birincil görevi, Sovyet hava sahasına derinlemesine nüfuz edebilen okyanus ötesi süpersonik bir nükleer bombardıman uçağı olarak hizmet etmekti. Hava Kuvvetleri ayrıca süpersonik bir havadan havaya avcı uçağı olarak da hizmet edeceğini umuyordu. Donanma için F-111'in görevi, gemisavar füzeleri fırlatabilen Sovyet bombardıman uçaklarına karşı filo savunmasıydı.

Ortak bir uçak olarak F-111, Birleşik Devletler Hava Kuvvetleri ve Donanması ile Büyük Britanya ve Avustralya gibi Batı Müttefiklerinin silahlı kuvvetlerine satılacaktı. ABD Hava Kuvvetleri mevcut F-100, F-101 ve F-105 av/bombardıman uçakları filosunu değiştirmek isterken, Donanma F-4 ve F-8 avcı uçaklarını değiştirmeyi planlıyordu. Orijinal sözleşme, toplamda; iki kuvvet arasında yaklaşık 900 uçak ihtiyacını öngörüyordu.

Jeopolitik Bağlam

F-111, 1950'lerde Soğuk Savaş'ın zirvesinde bir nükleer saldırı bombardıman uçağı olarak tasarlandı. Soğuk Savaş sırasında ABD, o dönemde Sovyetler Birliği'nin ezici konvansiyonel askeri üstünlüğüne karşı koymak için nükleer silahlarına güvendi. ABD, Soğuk Savaş'tan önce bile, muazzam bir daimi ordu masrafından kaçınmanın bir yolu olarak, 2. Dünya Savaşı sırasındaki üretim kapasitesinden Soğuk Savaş sırasındaki nükleer kapasiteye kadar bu tür "asimetriye" bel bağlamıştı. Nükleer silahlanma yarışı ilerledikçe ABD, Batı'ya nükleer veya konvansiyonel silahlarla saldırdığı için Sovyetler Birliği'ne karşı tam ölçekli bir nükleer karşı saldırı tehdidinde bulunduğu, "kitlesel misilleme" olarak bilinen bir strateji üzerinde karar kıldı. En uygun seçenek olarak nükleer strateji seçildi ve buna göre konvansiyonel silahların önemi azaldı.

Askeri Strateji

Kıtalararası balistik füzelerin (ICBM'ler) doğuşundan önce, Amerika'nın nükleer caydırıcılığının bel kemiği Hava Kuvvetlerinin Stratejik Hava Komutanlığıydı. SAC'ın ağır bombardıman uçakları, uçakların şimdiye kadar uçmadığı kadar yükseğe ve uzağa uçtular ve Birleşik Devletler'deki üslerden Sovyetler Birliği'nin kalbini vurabilecek kapasitedeydiler. SAC bombardıman uçakları, çok yüksek irtifalarda yüksek ses altı hızlarda uçuyor ve düşman savunma menzilinin dışında kalmaya çalışıyorlardı. Ancak erken uyarı radarları ve karadan havaya füzeler önemli ölçüde geliştikçe, ABD alternatif bir taktik seçmek zorunda kaldı; “radar kaplama bölgesinin altından süratle uçmak”. Radarlar hâlâ yalnızca ufku görebildikleri için, bir uçak ne kadar alçaktan ve muhtemelen daha hızlı uçabilirse, düşman hava sahasına o kadar derinden nüfuz edebilirdi.

Vietnam’da Görev Yaptı

ABD Hava Kuvvetleri F-111'lerle savaşta uğurlu bir başlangıç yapmadı. Altı F-111A filosu 1968'de Vietnam'a konuşlandırıldıktan sonra, bunlardan üçü yalnızca elli beş görevde düştü, bunların tümü kusurlu kanat stabilizatörleriyle bağlantılı kazalardı. Hava Kuvvetleri, F-111'i geri çekmek ve kusuru 100 milyon dolarlık bir maliyetle düzeltmek zorunda kaldı.

Kanat stabilizatörleri yenilenen F-111 Aardvark potansiyelini Vietnam’da gösterdi. Geceleri Kuzey Vietnam'ın geniş radar ağının altından sıyrılan F-111'ler, Kuzey Vietnam hava üslerini ve hava savunma bataryalarını vurarak gelen B-52 taaruzlarına karşı direnci zayıflattı.

F-111’ler, diğer bombardıman uçaklarının ihtiyaç duyduğu avcı uçağı eskortuna, elektronik harp desteğine veya havada yakıt ikmaline ihtiyaç duymuyordu ve sert hava koşullarında görev yapabiliyordu. Savaş sırasındaki 4.000 görev sortisi boyunca çatışmada yalnızca altı F-111 kaybedildi, bu savaşın en düşük kayıp oranlarından birisiydi.

El Dorado Kanyonu Baskını

F-111, 1986'da Berlin'de Libya ajanları tarafından La Belle gece kulübüne düzenlenen bombalı saldırının iki ABD askerini öldürmesinden sonra dünya tarihi sahnesine geri dönecekti. ABD Başkanı, Libya diktatörü Muammer el-Kaddafi'nin El Dorado Kanyonu kod adlı Trablus yakınlarındaki kişisel yerleşkesine saldırı emri verdi. 

Farklı yerleşkelerdeki bir dizi yirmi beş SAM bataryası Trablus'u savunuyordu. Savunma radarlarını elektronik olarak karıştırmak için dört EF-111 Raven’in katıldığı on sekiz F-111F'den oluşan bir filo ana saldırıyı gerçekleştirdi. 

Amerika Birleşik Devletleri baskın için anakara Avrupa ülkelerinden onay alamadığı için, Aardvarks İngiltere'den havalandı ve İspanya'nın çevresini dolaşmak zorunda kaldı ve toplam uçuş süresini on üç saate çıkardı. Toplamda, gidiş dönüşte altı kez yakıt ikmali yapmaları gerekecekti. Tarihteki en uzun menzilli savaş göreviydi.

F-111’ler Irak Üzerinde

17 Ocak 1991'de, Çöl Fırtınası Operasyonunun açılış gecesi, F-111’ler alçak irtifada çölü hızla geçerek Irak hava savunma sistemlerini ve önemli askeri tesisleri lazer güdümlü bombalarla hedef aldı. Bu arada, EF-111 Ravens, Irak'ın derinliklerine uçan koalisyon uçaklarının saldırı paketlerine eşlik etti, sinyal bozucuları Irak hava savunma radarlarını devre dışı bıraktı. 1991 Irak Savaşı'nda toplam altmış altı F-111F ve 18 F-111E konuşlandırıldı ve 5.000 görev sortisi uçuruldu.

F-111 solunda F-4, sağında F-15 ile birlikte. Mirage-III en sağda

F-111 ile aynı amaçlı rakip ve müttefik ülke uçakları

F-111 emekli olurken, rakibi benzer bir uçak bugün kullanımda. Rus Sukhoi Su-24 Fencer, F-111'den kısa bir süre sonra tasarlandı ve katlanan kanatlara kadar görünüm ve rol açısından oldukça benzer. Menzil, hız veya silah yükü açısından Aardvark'a pek eşit değil. Suriye, Çeçenya, Libya, Afganistan ve Ukrayna üzerindeki çatışmalarda aktif olarak kullanıldı.

Müttefikler İngiltere, Almanya ve İtalya’nın tasarlayıp imal ettiği Panavia Tornado da alçaktan irtifa yüksek süratle taarruz görevinde etkili, katlanır kanatlı ve arazi izleme radarlı F-111 benzeri bir uçaktır.