savunma

Savaş uçaklarının hizmet ömürleri ne kadardır? En Fazla Kaç Saate Kadar Uçurulabilirler?

Bir savaş uçağı; yılda 200 saat uçuş yaparsa, yaklaşık ömrü de 40 yıl olur. Uçak gövdesinin metal, malzeme yorgunluğu belirtileri göstermeden önce, 8.000 uçuş saati boyunca nominal G yüklerine (+9g/-3g) dayanmaya ve herhangi bir uçuş emniyetsizliğine neden olmadan, ilk günkü performansıyla uçuş hizmeti verir.

Savaş uçakları yüksek sürat, yüksek irtifa, üstün manevra kabiliyeti ve yüksek G yükleri gibi aşırı çalışma koşullarına maruz kalırlar. Tipik bir savaş uçağının aktif ömrü 5.000 ila 8.000 uçuş saatidir. Ayda ortalama 20 uçuş saati ile savaş jetleri 30 yıldan fazla dayanabilir, buna bakım süreleri de dahildir. Genel manada uçak üreticileri, tasarladıkları ve imal ettikleri uçakların servis ömürlerini test ve değerlendirme safhalarında yaptıkları yapısal testlerin sonuçlarına göre belirlerler ve muhakkak ciddi bir emniyet katsayısı koyarlar, yani 8000 saat hizmet ömrü biçilmiş bir uçak rahatlıkla bunun üzerinde hizmet verebilir.

Son yıllarda savaş uçaklarının standart servis ömrünün en az 8.000 uçuş saati olması kabulüyle uçaklar tasarlanma yoluna gidilmektedir. Bunun anlamı bir savaş uçağı üretim sonrasında yılda 200 saat uçuş yaparsa, yaklaşık ömrü de 40 yıl ile sınırlı olacaktır. Bu; uçak gövdesinin metal, malzeme yorgunluğu belirtileri göstermeden önce, 8.000 uçuş saati boyunca maksimum nominal G yüklerine (+9g/-3g) dayanmaya ve herhangi bir uçuş emniyetsizliğine neden olmadan, ilk günkü performansıyla uçuş hizmeti vermeye devam edeceği anlamına gelir. Bahse konu uçuş saati üst sınırlamasına erişildikten sonra, eğer savaş uçağı uçurulmaya devam edilirse, uçağı tasarlayan mühendislerin öngörülerinin, hesaplamalarının dışına çıkılacağından, ancak en üst seviyede risk alınması halinde o uçakla uçuş belirli limitasyonlar dahilinde yapılabilir. Bu da normalde, kriz ve savaş durumları hariç, tercih edilmeyen bir uygulamadır.

“8.000 uçuş saati” Batılı uçak üreticileri tarafından genel yapısal bir standart olarak kabul ediliyor. Batı dünyasında üretilen savaş uçaklarının en az 8.000 saat ve mümkünse üzerindeki saatlerde uçuş yapması istenir. Örneğin, Batı standartlarında bir tasarım ve üretim kültürüne sahip TUSAŞ da TF-23 Kaan’ı asgari 35-40 yıl envanterde kalacak şekilde geliştirmeye gayret gösteriyor. Savaş uçakları yelpazesine bakıldığında, tipik olarak Rus savaş uçaklarının daha düşük gövde ömürlerine sahip oldukları görülür. Her durumda 8.000 saat ölçütü uçak üretiminde sabit bir kriter değildir. Neticede belirtilen saat değerleri, sadece hesaplamaya dayalı bir plan, bir tahmindir, ancak gerçek çok farklı olabilir. JAS-39A savaş uçaklarının planlanan orijinal servis ömrü 6.000 saatti ancak hiçbir A varyantı bu değere ulaşamadı.

Savaş Uçaklarının Gövde Ömürleri

Sovyet Yapımı Uçakları

MiG-29 Fulcrum:

Bu uçağın servis ömrü sadece 2.500 saat/20 yıldır. Gövde ömrü yıllara sâri olarak 800 saate (9 yıl) ve 1.500 saate (17 yıl) eriştiğinde, servis ömrüne ilişkin iyileştirmeler yapılmıştır. Örneğin UPG yükseltmesi sonrasında, Endonezya Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan MiG-29UPG varyantlarının ömrü %50 uzatılmıştır.

Aynı savaş uçağının MiG-29K Deniz versiyonunun hizmet ömrü ise 6.000 saat veya 25 yıl (hangisi daha erken gelirse) olarak belirlenmiştir. Oysaki, uçak gemilerinde konuşlu olarak görev yapan deniz uçakları, kullanım ömürleri boyunca daha yüksek yüklere maruz kalırlar. Deniz uçakları iniş sırasında 200-250 km/s'den 0 km/s'ye süratlerini düşürmek durumundadırlar. İnişte teker koyduktan sonra, 100 metreden daha kısa bir mesafede tutucu kanca ile deniz uçakları uçak gemisinin güvertesinde durdurulur. Bu esnada, uçak gövdesine çok fazla g-kuvveti/stres yüklenir. Zamanla bu durum, karada konuşlu uçaklara göre deniz uçaklarının daha fazla yıpranması sonucunu doğurur.

Bununla birlikte MiG-29K versiyonunda en baştan itibaren servis ömrünün normal MiG-29’lardan daha yüksek olması istendiğinden, mühendislik tasarım çalışmalarında bu ister dikkate alınarak MiG-29K savaş uçakları geliştirilmiştir.

MiG-31 Foxhound:

Uçağın tasarım gövde ömrü 2.500 uçuş saati ile sınırlı üretildi. Rusya Savunma Bakanlığı, MiG-31'in 2030 yılı ve sonrasında hizmette kalmasını öngörüyor. Bu nedenle, 2020 yılında mevcut uçak gövdelerinin hizmet ömürleri 2.500 saatten 3.500 saate uzatıldı.

Su-30 Flanker:

6.000 saatlik hizmet ömrü veya 30 yıllık uçuş. Her 1.500 saatlik uçuşta veya yaklaşık 8-10 yılda bir revizyon gerekiyor. Aynı şey Su-27 ve Su-35 için de geçerlidir.

Su-57 Felon:

Hizmet ömrü 7.000 saat veya 35 yıl uçuş.

Amerikan Yapımı Savaş Uçakları

F-4E Phantom II

F-4E Phantom II uçağının üreticisi Mc Donnell Douglas (Sonradan BOEING) tarafından belirlenen servis ömrü 8.000 saattir.

F-16 Fighting Falcon:

Hizmet ömrü 8.000 saat veya 40 yıllık uçuş. Eski F-16'lar, hizmet ömürlerini 12.000 saate çıkarmak için SLEP (Service Life Extension Program/Servis ömrünü uzatma programı) yapısal değişiklik sürecinden geçmektedir. Yapısal değişikliklerin ardından, bu uçakların 2048 ve sonrasına kadar emniyetle uçurulması öngörüldü. TUSAŞ tarafından aynı yapısal iyileştirme sürecine tabii olan Türk F-16’ları da toplamda 12.000 saat uçabilir hale getirildiler.

F-15 Eagle:

F-15'in A/B modelleri için başlangıçta ilk operasyonel gereksinim 4.000 saatlik bir hizmet ömrüydü. Daha sonraki çalışmalar neticesinde üretilen bu uçakların 10 bin saatin üzerine çıkan ilk savaş uçağı olması sağlandı. 1973'te tamamlanan testler neticesinde F-15'in 16.000 saatlik uçuş ömrüne erişebileceği kanıtlandı. Sonradan üretilen C/D modelleri da başlangıçta 9.000 saatlik hizmet ömrü için tasarlanırken, sonrasında bu versiyonun hizmet ömrü 18.000 saat olarak revize edildi. E modeli (Strike Eagle) da benzer saat sınırlamasına göre üretildi.

Neredeyse yepyeni bir F-15 olan EX modeli ise en baştan yapısal olarak daha sağlam tasarlandığından, tam 20.000 saatlik bir hizmet ömrüyle üretildiler. 22 adede kadar havadan havaya füze taşımasına olanak tanıyan AMBER (Advanced Missile and Bomb Ejector Rack) sistemiyle donatılan F-15EX’lerin 2050 ve sonrasında da görev yapmaya devam etmesi öngörülüyor.

F/A-18:

C/D Hornet: 8.000 saat uçuş. 10.000 saate kadar uzatılabilir.

E/F Süper Hornet: Başlangıçta 6.000 saat olan uçuş süresi şimdi 7.500 saate yükseltilmiştir.

Bir Batı uçağı olmasına rağmen F/A-18 rakamlarının daha düşük olmasının nedeni, 6000/7500 saat olarak derecelendirilmiş olmasının zamanının çoğunu deniz ortamında, tuzlu havada geçirmesi, muhtemelen aşırı dalgalar nedeniyle ömrü boyunca bir veya iki kez deniz suyu yutması ve bir uçak gemisinden tüm uçuşlarını gerçekleştirmesidir.

F-22 Raptor:

8.000 saat veya 40 yıllık uçuş ömrü.

F-35 Lightning II:

8.000 saat uçuş. Her bir test uçağı simüle edilmiş 16.000 saat (iki hizmet ömrü) boyunca test edilmiştir. Ancak uçak gövdesi, 24.000 simülasyon saatinden veya 3 adet 8’er bin saatlik servis ömründen önce hiçbir yorgunluk belirtisi göstermeyerek gereksinimi büyük ölçüde aşan bir performans göstermiştir.

Avrupa Ülkeleri Tarafından Üretilen Savaş Uçakları

Mirage-2000 (Fransa):

5.000 saate kadar garantili, 7.500 saatlik hizmet ömrü. Yıl sınırlaması bulunmuyor.

Dassault Rafale (Fransa):

8.000 saatlik hizmet ömrü. Yıl sınırlaması bulunmuyor.

Eurofighter Typhoon (İngiltere, Almanya, İtalya ve İspanya):

6.000 saatlik hizmet ömrü veya 25 yıllık uçuş.

JAS-39 Gripen (İsveç):

Saab tarafından belirtildiği gibi 8.000 saat veya 50 yıllık uçuş ömrü.

Diğer Ülkeler Tarafından Üretilen Savaş Uçakları

Hindistan Yapımı LCA Tejas Mk1:

Tahmini hizmet içi yorulma süresi 9.000 saattir. Bu sürenin yukarı doğru revize edilmesi muhtemeldir. Tejas uçaklarının hiçbiri şimdiye kadar bu sınıra ulaşmamıştır.

Pakistan Yapımı JF-17 Thunder:

3.000 ila 4.000 saat yorulma ömrü veya 15 ila 20 yıl.

Çin Yapımı Chengdu J-35 ve Chengdu J-10

FC-31 veya J-35 uçaklarının öngörülen hizmet ömrü 6.000-8.000 uçuş saati veya 30 yıllık uçuş ile sınırlıdır. J-10’lar ise 4.000-5.000 saat uçuş yapabilmektedir.

Sonuç

Genel olarak, birkaç batılı savaş uçağı hariç, 6.000 ila 8.000 uçuş saati, dünya çapındaki savaş uçakları için ortalama gövde ömrüdür. Bu saatlerin üzerine çıkabilmek için öncelikle uçaklarda iyileştirme, yapısal bağlantı noktalarının güçlendirilmesi, metal yorgunluğunun en fazla göründüğü bölgelerde yapısal iyileştirmelere gidilmesi gerekir. Eğer iyileştirmeler yapılmadan uçmaya devam edilirse, bu süreden sonra uçak gövdesinde metal ve/veya malzeme yorgunluğu yaşanabileceğinden, uçakta mikro çatlaklar oluşmaya başlayacaktır. Artık iyileştirme yapmadan (eğer mümkünse) bu uçakla uçmak hiç de emniyetli olmayabilir. Uçaklarda karşılaşılan malzeme yorgunluğu ancak iyileştirmeler neticesinde, örneğin kanat ile gövde bağlantı noktalarında malzeme değişimleri yaparak, kontrollü ötelemelerle uçağın hizmet ömrü uzatılabilir, bu süreç yönetilebilir. Uçağın teknik yönetim sorumluluğu işlevini yerine getiren makam, elde mevcut uçakların gövde ömürlerini göz önünde bulundurarak, tüm uçakları dengeli bir şekilde uçurmak için devrede olmalıdır.