Hemşerim Doğu Ne Tarafa Düşüyor?

Selamın aleyküm.

Aleyküm selam evlat… Buralardan değilsin galiba sen, seni ilk kez görüyorum.

Hayır, buralardan değilim, geçerken uğradım köyünüze.

Yolcu musun? 

Evet!

Yolculuk ne tarafa?

Doğuya gidiyorum, yolum buralara kadar düştü işte. Köyü görünce biraz dinleneyim dedim. Tüm gün yürüyünce yoruluyor insan.

İyi yaptın, geç, buyur otur yabancı. Çay söyleyeyim sana.

Ne iş yaparsın? Kimlerdensin? Nerelisin?

Gezginim ben, dünyayı dolaşıyorum. 

Doğuya doğru, güneş nereden doğuyorsa, o yöne doğru gidiyorum işte. Kimlerden olduğumu söylesem de tanımazsın.

Tanrı misafiri! Bir gezgin…

Adını de hele.

Çelebi derler bana, Evliya Çelebi.

Hem gezerim, hem de gördüklerimi yazarım.

***

Sahi doğu güneşin doğduğu taraftı değil mi?

Evet, işte şu taraf, şu tepeyi görüyorsun değil mi? 

İşte güneş her gün o tepenin tam üstünden doğar, o taraf doğudur.

Emin misiniz? Güneş her gün o tepenin tam üstünden mi doğuyor?

Evet, eminim. Gerçi yıl içinde sanki biraz değişiyor doğduğu taraf.

Yazın biraz daha sağından doğuyordu sanki tepenin.

Aman be sende, tepenin biraz sağı, biraz solu, ne fark eder?

Doğu o taraf işte. Güneş o yönden doğuyor.

***

Gerçekten yıl içerisinde güneşin doğduğu ve battığı yön az da olsa değişir.

Yıl içerisinde güneşin gün boyu takip ettiği istikamet de değişir. Yaz aylarında çok daha tepemizden vurur sıcaklığı, kış aylarında ise daha eğik dolaşır, o yüzden de pek o kadar ısıtmaz.

Üstelik enlem olarak daha yukarılarda bir yerlerde yaşıyorsanız, bu eğiklik çok daha fazla olur. Kuzeye çıktıkça güneşin açısı azalır.

Hem güneşin gün içerisinde aydınlık verdiği süre de kısalır, günler kısalır, geceler uzar. 

Netice kuzeye çıktıkça soğuyan havalar, karanlıkta kalınan çok daha uzun geceler ve kar, buz, soğuk. Hatta kutup dairesinin üzerinde kış vakitlerde güneşin hiç görünmediği vakitler de olur.

Üstelik kuzeyde yaşayan biri ile daha güneylerde yaşayan birinin doğusu, yani güneşin doğduğu taraf da değişir. Her ikisi de güneşin doğduğu noktayı tam istikamet belirleseler ve doğu dedikleri o yöne doğru gitseler, bir noktada kesişirler.

Halbuki harita üzerindeki enlem dediğimiz hayali koordinatlara göre ilerleseler dünya etrafında başladıkları noktaya kadar kesişmeden dönüp gelecekler gibi görünür. Ama güneşin doğuşuna göre istikamet aldıklarında mutlaka yolda kesişirler.

***

Tüm bu karışıklık dünyanın dönüş ekseninin yörüngesine göre belli bir açı ile eğik olması yüzünden çıkıyor.

Güneşe göre yön belirlediğimizde hepimizin doğusu farklı oluyor! Batısı da farklı!

Hatta kuzeyi ve güneyi de farklı!

***

Kuzey ve güney dediğimizde dünya küresel bir yüzeye sahip olduğu için kutup noktaları kesişim noktası, yönümüzü her nerede olursak olalım kuzeye çevirdiğimizde buluşacağımız nokta oluyor.

Tabii kuzey ve güneyin yıl içinde güneşin doğuş ve batış yönüne göre tespit edilmesi durumunda kutup noktalarının da sapacağı ayrı bir konu.

Hatta bu durumda yaşadığımız yere göre herkesin farklı kuzeyi ve güneyi olacağı da farklı bir konu.

Normal durumda da kuzey ve güney hepimiz için farklı istikamette.

Çünkü kimilerinin inandığı gibi dünya düz değil! Bir küre! Kutuplardan biraz basık, ama olsun, yine de düz değil yani.

Düz değilse aşağılarda nasıl düşmüyoruz konusuna girmeyeceğim bu yazıda. 

***

Küresel geometri diye bir şey var. Bunu biliyor muydunuz?

Evet, üç boyutlu bir evren içerisinde yaşıyoruz, ama matematiksel olarak bir küre üzerinde geometrik bir işlem yapmaya kalktığınızda, mesela çizeceğiniz bir üçgenin iç açıları toplamı bir düzlemdeki gibi 180° olmuyor.

Ekvator üzerinde yönünüzü kuzeye dönüp kutup noktasına kadar düz bir hat çizseniz, sonra da kutup noktasında o hatta tam 90° dönüp tekrar ekvatora kadar bir hat çizseniz, ekvator üzerinde oluşan açının yine 90° olduğunu göreceksiniz. 

Bu durumda küre üzerinde çizdiğiniz bu üçgenin iç açıları toplamı 270° olacaktır.

İşte böyle bir üçgen küresel geometri ile çizilmiş üçgen oluyor.

Öklit geometrisi ile farklı kuralları var küresel geometrinin. Alan hesapları da farklı.

Hepimize geometri denildiğinde ilk öğretilen Pisagor teoremi vardır ya, bir dik üçgende a2+b2=c2, küresel geometride benzer bir teorem düşünün, böyle bir teoremin formülleri de farklı oluyor küresel geometride.

Aslında Öklit geometrisinin diğer geometrilerden ayrıştığı temel kuram, Öklit geometrisinde paralellik ilkesinin olması. İki doğru eğer paralel doğrularsa, sonsuza kadar kesişmezler.

Ama küresel geometride bu kural geçerli değildir.

O yüzden diğer geometrilere Öklit dışı geometriler deniyor.

Öklit dışı geometriler sadece küresel geometri ile sınırlı değil tabii ki, küresel geometri dışında da farklı farklı geometriler var.

Mesela simit şeklinde bir cismin yüzeyinde de bir geometri oluşturmak mümkün ve böyle bir yüzeyde ilginçtir, kuzey ve güney kutupları da yok! 

Torus deniyor simit formundaki cisimlere.

Neyse, çok çeşitli geometriler var sonuçta. Şimdi bu konu için daha fazla vakit kaybetmeyelim.

Ama okullarda bu konulara daha fazla değinilmesi lazım.

***

Doğu batı derken mecburen biraz geometriye daldık.

Evet, tam doğu, ya da tam batı ne taraftadır, şimdi aklınızda canlandı mı biraz?

Yoksa akıllar iyice mi karıştı?

Ben onu bunu bilmem! Güneş nereden doğuyorsa oraya doğu, nereden batıyorsa da o yöne batı derim! Öyle küresel geometri falan, bildiğimiz geometride bile notlarım zayıftı benim!

Ama tam olarak olmuyor diyorum öyle!

Bakın pusulayla baksanız da tam olarak anlayamazsınız yönünüzü. Çünkü dünyanın manyetik kutupları da zamanla değişiyor ve pusula tam olarak kuzey kutbunu göstermiyor.

Yani kısacası eskiden yön bulmanın ne kadar zor olduğunu anlıyor musunuz?

Denizciler bile eskiden onca hesap kitap yapıp, harita üzerinde cetvelle falan çizerek, kutup yıldızından falan yararlanarak yönlerini üç aşağı beş yukarı anca bulabiliyorlarmış.

Bugün bile yön bulmak o kadar kolay değil, gerçi eskiye nazaran oldukça kolay hale geldi artık.

Bakın, bugün için gelin ben size en doğru yöntemi söyleyeyim. 

Açın navigatörü, basın oradaki düğmeye, alet haritayı tam kuzeye ayarlasın.

İşte o yöne doğru giderseniz kutup noktasını kesin bulursunuz.

Başka türlü doğru yönü bulma imkânınız yok aslında.

(Not: İlginç, TDK sözlüğünde navigatörün Türkçe karşılığı için “yolbil” demişler, hiç duymamıştım! Aslında iyi düşünmüşler)

***

Peki güney için de mi navigatörle bakmak lazım evladım? 

Namazımı kılacağım da, kıble ne tarafa düşüyor burada, onu merak etmiştim.

Bak amcacığım, o iş çok daha karışık, Avrupa’daysan farklı, Afrika’daysan farklı, Amerika’daysan farklı yöne duracaksın. 

Gerçi Amerika’da sağa dönsen de olur, sola da olur, yani doğu ya da batı demek istiyorum. Orada tümden karışık yani o durumlar.

Japonya’daysan da aynı, Amerika gibi orada da fark etmiyor. 

Ama Japonya’da sen en iyisi batıya doğru dön, doğuya dönersen biraz uzak olur. Duaların gecikmeli kabul olur.

***

Sonuçta kıble dediğin Kâbe tarafı, Kâbe ise Mekke’de. 

Namazı Kâbe’ye dönerek kılmak gerektiği için herkes artık nerede yaşıyorsa ona göre yön belirlemek zorunda. Haritadan bakmak lazım kıble ne yöne düşüyor diye.

Sahi kışın Norilsk’deki camide ne yapıyorlar hiç fırsat olup da sormadım oradayken, kış vakti neredeyse iki ay hiç güneş çıkmıyordu, namaz vakitlerini nasıl ayarlıyorlardı acaba? 

Hatırladığım kadarıyla daha mantıklı bir yerin namaz vakitlerini ve oruç için iftar ve sahur zamanlarını dikkate alıyorlardı.

Evet, şaşırmayın, dünyanın en kuzeyindeki camii Norilsk şehrinde bildiğim kadarıyla. Tatarlar yaptırmışlar. Adı Nurd Kamal camii. Tatar asıllı iş insanı Mukhtad Bekmeyev'in annesi ve babasının anısına Norilsk kentinde yaptırdığı camii.

Güzel camidir, Türk motifleri vardır içinde.

***

Her zaman olduğu gibi bilimle kalın diyerek bitireyim yazıyı. Bilimle yanılmazsınız, hem de kıblenizi şaşırmazsınız.

Allah kimseye kıblesini şaşırtmasın.

Moskova’dan herkese sevgi ve saygılarımla.