Öğretmen Liderliği Nasıl Geliştirilebilir?

Küreselleşmenin etkisiyle hızla değişen dünyada okulların değişimin dışında kalması olanaklı değildir. Bu durumda okullar çevresinden etkilenen ve çevresini etkileyen örgütler olarak yaşamlarını devam ettireceklerdir. Okullarda yenileşme girişimlerinin etkili biçimde yapılabilmesi, okulların değişim sürecinde öncü olabilmesi için çevrelerini etkileyebilen lider öğretmenlere ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, öğretmenlerde liderlik davranışlarının oluşturulması ve öğretmenlerin liderlik davranışlarının desteklenmesi çok önemlidir.

Bu yazımda öğretmenlerin liderlik rolleri ve özelliklerini, öğretmen liderliğinin geliştirilmesinde izlenebilecek rol ve stratejiler ile araştırma sonuçlarına göre yapılan önerileri paylaşıyorum.

Liderlik Nedir?

Liderlik, üzerinde en çok araştırma yapılan konulardan birisidir. Bunun nedeni liderliğin çok boyutlu, kapsamlı, karmaşık ve zengin bir oluşuma sahip olmasıdır.

Lider, örgütün amaçları doğrultusunda yaşamasını, gelişmesini sağlamada yaratıcı, başlatıcı rol oynayan bireydir. Diğer bir anlamıyla lider, takip edenlerinin, kendisine yaptığı etkiden daha fazlasını onlara yapan, örgüt amaçlarıyla üyelerinin gereksinim ve beklentilerinin uyumunu sağlayan, aynı zamanda da çalışanları yetiştirebilen kişidir. Liderlik ise ortak bir hedefe ulaşmada başka insanları peşinizden gelmeleri için etkileme sürecidir.

Liderlik Özellikleri Nelerdir?

Liderlik özellikleri hem doğuştan hem de sonradan kazanılır. Zekâ, enerji gibi özellikler doğuştan gelir. Diğer taraftan kendine güven, etkileme gibi liderlik özellikleri; anne kucağında, okulda çeşitli çalışmalarla (akademik çalışmalar ve spor) kazanılabilir. Bir şeyleri deneme, yanlış yapma ve yanlışlardan ders alma veya doğru yapıp sonra tekrar iyisini yapmak için kendine güvenme gibi diğer olgular da iş ortamında öğrenilebilir.

Liderlerin; vizyonerlik, kaynak olma, değişimi isteme, güven verme, görünür olma, üretkenlik, benimsenme, kendisini izleyenleri harekete geçirme, etkileme veya ikna, yönetme, yaratıcılık, başlatıcılık, yeterli güdülemeye sahip olma, popüler olma, uzmanlık gibi niteliklere sahip olmaları gerekir. Lider, sahip olduğu özelliklerle kritik kararlar veren kişidir. Yaratıcılık ve başlatıcılık liderin, yürütücülük ise daha çok yöneticinin işlevidir.

Öğretmen Liderliği ve Önemi

Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, o ülke vatandaşlarının almış oldukları eğitimin niteliği ile doğru orantılıdır. Eğitimin en işlevsel düzeye getirilip uygulanmasında önemli role sahip olan, bilginin geliştirilmesi ve öğrenilmesini sağlayan ve topluma rehberlik eden öğretmenlerdir. Öğretmenin niteliği ve yeterliliği eğitim çıktılarını doğrudan etkileyen öneme sahiptir. Bu nedenle öğretmen niteliğini artırmak, öğretmenlerin toplumdaki rolünü ve liderlik özelliklerinden yararlanılmasını ön plana çıkarmaktadır.

Teknolojinin sürekli gelişimi ve bu gelişimin meslek koşullarında yarattığı değişimin bir sonucu olarak; öğretmenlerin kendilerinden beklenen rol ve davranışları gösterebilmeleri, meslekleri boyunca kendilerinden beklenen bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmaları ve bu süreç içerisinde kendilerini geliştirmelerinin bir zorunluluk olduğu söylenebilir. Çünkü hiçbir eğitim modeli, onu işletecek personelin niteliğinin üzerinde bir hizmet üretemez. Bu nedenle, herhangi bir eğitim sisteminde yeniden düzenleme yapılırken, öğretmenlerin yetiştirilmesi üzerinde önemle ve dikkatle durulması gerekir.

Öğretmen liderliği, öğretimsel vizyon geliştirerek ve paylaşarak sınıf etkinliklerini etkin olarak düzenleyebilme ve okul etkinliklerinde de işlevsel düzeyde roller üstlenebilme ve geliştirebilme yeterliliğidir. Öğretmen liderliği aynı zamanda, öğretmenin eğitimsel etkinlik ve süreçlerde istekli olarak görevler üstlenme, bağımsız projeler oluşturma, çevresini etkileme, meslektaşlarının gelişimine destek olma yeterliliğidir. Daha geniş bir tanımlama ile öğretmen liderliği, sınıftaki eğitim-öğretim etkinliklerini öğrencilerin gelişim düzeylerine göre öğrencileri isteyerek, katılarak ve paylaşarak öğrenmeye ve kendilerini sürekli geliştirmeye yöneltebilme becerisidir. Öğretmen liderler, öğrencilerle birlikte öğretim vizyonunu paylaşabilen, bunun öğretimsel gereklerini planlara yansıtarak ve benimseterek gerçekleştiren kişilerdir.

Öğretmenlerin Liderlik Rolleri ve Özellikleri

Öğretmenlerin, lider olmak için çeşitli riskler almaya eğilim duymaları gerekmektedir. Aslında uygulamada öğretmenlerin çoğuna, mesleğe hazırlık programlarında liderlik becerileri öğretilmemektedir. Bunun sonucu olarak öğretmenler, kendilerine istemedikleri bir liderlik rolünün verilmesinden çekinmektedirler. Öğretmenlerin karar verme süreci ve okul liderliği çabalarındaki başarıları da kimi zaman sınırlı kalmaktadır.

Öğretmen liderliğine ilişkin yapılan araştırmaların, daha çok takım liderliği ve bölüm başkanlığı gibi resmî (formel) liderlik rolleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Uygulamada, öğretmenler resmî olmayan (informel) liderler olarak da roller alabilirler. Sınıflarında kontrolü başaran öğretmenler, okuldaki diğer yetişkinlere önerilerde bulunmak için çok daha fazla güce sahiptirler ve öğretmen liderler olarak okula değerli nitelikleriyle yarar sağlayabilirler. Öğretmen liderliği etkili düzeyde sınıf etkinliklerini düzenlemeyi hedeflemenin yanında, okul etkinliklerinde de rol almayı gerektirir.

Öğretmen liderlerin temel rolleri eğitim ve öğretim faaliyetlerinin daha etkili olması için etkili öğrenme yollarının ortaya konmasıdır. Öğretmen rolleri arasında mesleki gelişim konusunda yenilikleri takip ederek iş birliği içinde güdüleyici olmanın öne çıktığı söylenebilir. Bu role ek olarak ise okulun başarısını artırma dolayısıyla okul etkililiğini sağlama, okulu öğrenen örgüt hâline getirme konusunda dönüşümsel ve öğretimsel liderlik sergileme göze çarpmaktadır. Öğretmenin bir lider olarak, resmî öğretimsel ilişkileri resmî olmayan ilişkilerle destekleyerek, öğrencilere güvenerek ve güven vererek, sınıfta bir rehber ve danışman rollerini oynayabilmesi gerekir.

Öğretmen liderliği kapsamında öğretmenlerin; güvenilir olma, yeniliğe ve dönüşüme açık olma, diğerlerini etkileme, paylaşımcı ve işbirlikçi olma ve risk alma özelliklerine sahip olması gerekir. Diğer taraftan, lider öğretmenlerden iyi iletişim kurma, mesleki yeterlilik, örnek olma, yenilikleri takip etme, etkili konuşma, yardımcı olma, problem çözme, güven sağlama, kurum kültürüne sahip olma gibi özellikler de beklenmektedir.

Öğretmen Liderliğinin Geliştirilmesinde Roller ve Stratejiler

Okul ve eğitim yöneticilerinin de öğretmen liderliğini tanımlama, okul disiplinini tesis etme, öğretmen ve öğrencilere model olma, grup çalışmalarını yönlendirme, çatışmayı yönetme, okulun gereksinimlerini karşılama, okul çalışanlarının ve öğrencilerin uyum sorunlarını çözme, çevresindeki diğer yöneticilerle iş birliği sağlama, benzer eğitim kurumlarının çalışmalarını izleyip değerlendirme, eğitim programlarının hazırlanmasına katkıda bulunma ve değerlendirme, okulun amaçlarını belirleme ve açıklama gibi yetki, görev, rol ve sorumlulukları vardır.

Öğretmen liderliğinin geliştirilmesi için okul ve eğitim yöneticilerinin göstermesi gereken roller şunlardır:

• Öğretmenlerin mesleki gelişme ve ilerlemelerini sağlamak, öğretmen liderliğinin desteklendiği bir örgüt iklimini ve kültürünü oluşturmak ve geliştirmek,

• Eğitim ihtiyaçlarını tam ve doğru olarak belirlemek, kurum ve çevresi arasında sağlıklı iletişimi ve etkileşimi sağlamak, program ve amaçlara uygun görevlendirme ve iş bölümü yapmak, model olmak, etkili bir işletme yönetimi geliştirmek ve uygulamak, öğretmenlerin görüş ve önerilerinden yararlanmak,

• Öğretmenleri kendi mesleki yeteneklerini değerlendirmeleri ve kendi gelişmeleri için hedefler koymaları doğrultusunda güdülemek ve öğretmenlerin sorunlarını dinlemek, yeni öğretim stratejilerinin kullanılmasını özendirmek, değişik öğretim materyallerini sağlamak,

• Uzun vadede okulun amaçlarına uygun olarak açık bir vizyon geliştirmek, örgütsel amaçlarla özdeşleştiğini öğretmenlere yansıtmak ve amaçlara ulaşma başarısını göstermek,

• Öğretmenler arasında takım çalışmalarını desteklemek, öğretmenler ve yöneticiler arasında demokratik bir iklim oluşturmak, öğretmenleri yönetimsel ve teknik konulardan daha çok program ve öğretim hakkında uygulama yapmaya özendirmek ve çalışma sonuçları hakkında daha fazla sorumluluk almaları konusunda cesaretlendirmek,

• Öğretmenlerin yeni beceriler elde etme süreçlerinde onlara yardım etmek ve herkes için geçerli olacak şekilde beklentiler ortaya koyabilmektir.

Öğretmenlerin liderlik özelliklerini geliştirici dört strateji ise şunlardır: Öğretmenlerin;

• Liderlik rollerini sınıf içinde ve dışında oynaması,

• Meslektaşları ile deneyimlerini paylaşması,

• Meslektaşlarının güçlerinin farkında olmaları,

• Liderlik özelliklerini geliştirmeleri için hazırlanan ve planlanan eğitim programlarına katılımlarının sağlanmasıdır.

Sonuç ve Öneriler

• Eğitim düzeyinin yükseltilebilmesi için; öğretmenlerimizin veya eğitici personelimizin alanında yeterli bilgi, beceri ve davranışlarla donatılmış olmasının yanında, öğretmenlik mesleğini sevmesi, bu mesleğin öneminin bilincinde olması, bu ağır sorumluluğu almaya ve gereken özveriyi göstermeye hazır olması gerekir.

• Bununla birlikte öğretmen; konuşmasıyla, davranışlarıyla, giyimiyle bir rol model olduğunu, öğrencilerin öğretmeni gibi olmaya özendiklerini bir an bile unutmamalıdır.

• Öğretmen çevresi ile çok iyi ilişki kurmalı, bulunduğu okulun olanaklarını iyi değerlendirmeli ve çevre ile ilgili inceleme-araştırmalar yaparak gerekli kayıtları tutmalıdır.

• Öğretmenlerden, eğitim kurumlarının amaçlarını ve beklentilerini yerine getirecek çabalar içine girerek bir öğretim lideri ve lider öğretmen olması beklenmektedir. Ayrıca öğretmenlerin bu görevlerini başarı ile yerine getirebilmeleri için yeterlik alanlarına göre sürekli yetiştirilmeleri gerekmektedir. Kıdem değişkenine ait bulgulara dayanılarak, mesleğe yeni başlayan öğretmenlerin liderlik becerilerinin gelişimine önem verilmesi gerektiği söylenebilir.

• Lider öğretmen, etkili öğretmendir. Etkili öğretmen, hem birlikte olduğu öğretmen grubuna karşı hem de öğrencilerine karşı sorumlulukları olan, öğrencilerin duygu ve gereksinmeleriyle ilgilenmeye çalışan ve insanları doğru anlama yönünde güdülemeye çaba gösteren bir eğitim çalışanıdır. Cinsiyet değişkenine ait bulgulara göre, kadın öğretmenlere öncelik ve sorumluluk verilerek, onların öğretmen liderliği davranışları geliştirilmelidir.

• Öğretmenlerin kendilerine verilen görev, yetki ve sorumluluklarını bir “öğretmen lider” olarak yerine getirebilmeleri için eğitim ve okul yöneticilerinin, onların bireysel ve mesleki gelişimlerini desteklemeleri ve yönlendirmeleri gerekir.

Kaynakça

AYVALI, Özge ve Didem Koşar 82021). "Okul Yöneticilerinin ve Öğretmenlerin Görüşlerine Göre Öğretmen Liderliği: Fenomenolojik Bir Çalışma." https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1687089.

BALCI, A. (2007). "Etkili Okul Araştırmalarına Göre Etkili Öğretim ve Etkili Öğretmen." http://ankara.meb.gov.tr/dergi/467.pdf.

BAŞAR, H. (2000). Eğitim Denetçisi. Ankara: Pegem Yayınları.

CAN, Niyazi (2014). Öğretmen Liderliği. Ankara: Pegem Yayınları.

SAYGINAR, M.S. (2010). "Öğretmen Liderliğinin Geliştirilmesinde Eğitim ve Okul Yöneticilerinin Rol ve Stratejileri". Eğitim Dizgesi Dergisi. İzmir:Hv.Tek.Ok. K.lığı Basımevi, sayı:42.

ULAŞ, A.Halim (2017). Uygulayıcı Öğretmen Liderliği Sürecinde Rehber İfadeler. Nobel akademik Yayıncılık.

WELCH, J. (2005). How To Be A Good Leader? Newsweek.

WISEMAN, Liz (2021). Potansiyeli Çoğaltan Liderlik: Etkili Liderler İnsanların Potansiyelini Nasıl Ateşler? Çev. Uğur Gülsün, Nova Kitap.

YİĞİT, Yakup ve diğerleri (2013). "Öğretmenlerin Öğretmen Liderliği Davranışlarına İlişkin Görüşleri." Cumhuriyet International Journal of Education-CIJE e–ISSN: 2147-1606 Vol 2 (2), April 2013, pp. 93-105.