Eğitimde Niteliksel Bir Yaklaşım Olarak Etkili Okul Ne Demektir?

1. Giriş

Okullardaki eğitimin niteliğini artırabilmek için yapılan çalışmalar “etkili okul” kavramını ortaya çıkarmıştır. “Etkili okul”la ilgili yapılan araştırmalar, okulun öğrenci başarısında büyük etkisinin olduğunu bulgulamıştır. Söz konusu araştırmalarla etkili okulların öğrenmede farklılık yaratabileceği gösterilmiştir.

Bu çalışmada etkili okul betimlenmeye çalışılmış, böylece okulların etkililiğinin sorgulanması ve geliştirilmesine yönelik tartışmalara katkılar sağlamak hedeflenmiştir.

2. Etkili Okul Modelleri Ve Tanımı

Etkililik çok boyutlu bir kavramdır. Etkili okulun tanımının yapılabilmesi için kuramsal bir çerçeve gereklidir. Bugüne kadar pek çok etkililik modeli geliştirilmiştir. Bunların bazı varsayımları birbirinden farklıdır. Etkili okul kavramına temel oluşturabilecek modellerden en önemlileri aşağıda özetlenmiştir:

a. Amaç Modeli: Etkililiğin geleneksel yaklaşımına göre bir örgüt, hedeflerini başardığı ölçüde etkilidir. Bu modelin iki temel varsayımı vardır:

1) Örgütte rasyonel karar alacaklara belirgin amaçlar kümesi yol gösterir. 

2) Bu amaçlar yeterli sayıda, yeterince anlaşılır ve ilgililerce katılım için tanımlanabilir.

b. Sistem Modeli: Bu yaklaşıma göre örgütte istekler; sayısız, karmaşık ve dinamiktir. Bu nedenle çok özel amaçları tanımlamak mümkün değildir. Bir örgütün etkililiği; örgütün içsel tutarlılığını sürdürmesi, kaynaklarını kullanmada etkinliği, uyum mekanizmalarının başarısı ve özellikle az olan kaynaklar için öteki örgütlerle rekabet edebilme yeterliliğinin saptanmasını gerekli kılar.

c. Hoy ve Ferguson Modeli: Bu model; sistem modeli ile amaç modelinin bir sentezidir. Bu görüşe göre etkili örgüt ya da etkili okul, “Bir sosyal sistem olarak örgütün belli kaynak ve araçlarla (amaçlarını ve kaynaklarını boşa harcamadan ve üyelerine de gereksiz sınırlılıklar koymadan) amaçlarını gerçekleştirebilme derecesidir.

Bu kuramsal yaklaşım modellerinden de anlaşılacağı üzere etkili okulu tanımlamak güçtür ancak iki tanım üzerindeki uzlaşma daha yüksektir: Bir grup kuramcıya göre etkili okul, “öğrencilerin bilişsel, duyuşsal, devimsel, sosyal ve estetik gelişmelerinin en uygun sağlandığı ve en elverişli bir öğrenme çevresinin yaratıldığı okul” olarak tanımlanmaktadır. Başka bir grup kuramcı ise etkili okulu “temel becerileri ve diğer davranışları sadece seçilmişlere değil de tüm öğrencilere öğretmede etkili olan okul” olarak tanımlar.

3. Etkili Okulun İlişkide Bulunduğu Değişkenler

Etkili okulun ilişkide bulunduğu temel değişkenler şunlardır:

a. Yönetim Tarzı: Etkili okulun yaratılmasında yöneticinin liderliği kaçınılmazdır. Etkili yönetici, zamanının çoğunu sınıflarda ve öteki öğrenme ortamlarında öğretim sorunları ile ilgilenerek harcar. Temel ilgi öğretim sorunları olduğundan okul yöneticisi, bir öğretim lideri olarak tüm okul etkinliklerini öğretim ve öğrenimin geliştirilmesine dönük olarak bütünleştirmeye çalışır.

b. Kurumsal Odak: Burada okulun temel amacı ve ilgi odağı saptanır. Okulla ilgili tüm gruplar, yöneticiler, öğretmenler ve öteki ilgili gruplar amacı bilmelidir. Okulun tüm ilgililere temel amacı ve ilgi odağını tanıtması, duyurması gerekir.

c. Okulun İklimi: Etkili bir okul düzenli, güvenli, temiz, uygun ve destekçi olmalıdır ki temel amaçları gerçekleştirebilsin. Etkili okulda tüm personel arasında karşılıklı bir görev etkileşimi vardır. Çünkü etkili öğretim ve öğrenime yol açan iklimin oluşturulmasında tüm personele birçok görev düşmektedir.

ç. Öğretmenlerin Akademik Beklentileri: Öğretmenler ilk olarak öğrencilerin sahip olmaları gereken asgari bilgi ve becerilerin neler olduğunu ortaya koyarlar. Bu kapsamda ödev verme, öğrencilerin ödev ve öteki çalışmalarına nitelikli tepki gösterme, eşitlikçi disiplin davranışı, sınıf yönetimi gibi önemli öğretmen davranışları öne çıkar.

d. Program Değerlendirilmesinde Temel Olarak Öğrenci Başarısı Verilerinin Kullanılması: Öğrenci başarısını artırmayan hiçbir program ya da etkinlik, etkili okulda kullanılamaz. Öğrenciler, birbirleriyle karşılaştırılarak değil, tüm öğrenciler için aynı olan en az başarı düzeylerine göre değerlendirilmelidir.

Yukarıdaki temel değişkenlerin yanında etkili okulun ilişkide bulunduğu değişkenler iki temel grupta toplanabilir:

I. Örgütsel Faktörler: Etkili okulun özelliklerini oluşturan faktörler şunlardır:

1) Etkili okul liderliği, 

2) Okulu destekleyici iklim,

3) Program ve öğretim üzerinde önemle durma,

4) Açık amaçlar ve öğrencilerden yüksek beklentiler, 

5) Başarı ve performansı yönetecek bir sistemin varlığı, 

6) Personelin sürekli geliştirilmesi ve hizmet içi eğitim,

7) İlgili personelin katılımı ve desteği.

II. Süreç Faktörleri: Etkili okulun asıl dinamiğini oluşturan faktörler şunlardır:

1) Rehberlik eden bir değer sistemi, 

2) Yoğun etkileşim ve iletişim,

3) İş birlikçi planlama ve uygulama.

4. Etkili Okulda Yöneticinin Rolü 

Etkili okulu oluşturmada okul yöneticisinin rolü önemli bir yere sahiptir. Başka bir deyişle, etkili okula ulaşmada atılacak en önemli adımlardan biri okul yöneticisinin liderlik özelliğidir. Etkili okulu oluşturma, yönetme ve sürdürmede, okul yöneticisinin bir lider olarak önemli bir yeri olduğu, birçok araştırmacının üzerinde birleştiği bir konudur. Etkili okul çalışmalarında, okul yöneticilerinin liderlik özelliklerinin bulunması gerektiği ve sınıfta etkin olarak bulunmalarının daha iyi okullar yaratacağı vurgulanmaktadır. Okul yöneticisinin, öğrenci ve öğretmenlerle kurduğu iyi ilişkiler öğretmen ve öğrencinin başarısını artırmaktadır.

Etkili bir okul yöneticisinin liderlik davranışlarının bazıları şunlardır: başarıyı vurgulama, öğretim stratejilerini oluşturma, olumlu bir okul iklimi hazırlama, sıklıkla öğrenci gelişmelerini izleme ve değerlendirme, öğretmenleri destekleme, öğretime ilişkin amaç ve beklentilerini açık olarak saptama, zamanının çoğunu öğretim sorunları ile ilgilenerek geçirme...

 

5. Etkili Okulun Geliştirilmesinde Öğretmenin Rolü 

Etkili öğretmenlik, kendine ve öğrencilerine karşı sorumlu olmayı gerektirmektedir. Öğretmenlerin etkili olabilmesini sağlayacak koşullar şunlardır:

a. Öğretmen adaylarına çeşitli ortamlar ve koşullarda geniş bir deneyim kazandıracak uygulamalar yapılmalıdır.

b. Öğretmenlere kendi öğretimlerinin çeşitli yönlerini analiz edebilme becerileri kazandırılmalıdır.

c. Öğretmenler; eğitim programı planlaması, öğrenci performansı, sınıf yönetimi, öğretim yöntem ve teknikleri alanlarında yetiştirilmelidir.

ç. Etkili öğretimi destekleyici bir iklim-kültür yaratılmalıdır. Bu iklim, okulun temel görevi olan öğretimi vurgulamalı, herkesten yüksek beklentiler içinde olmalı, ortaklaşa planlamayı, akademik ve işbirlikçi ilişkileri özendirmeli, öğrencilerin etkili öğrenmesine yol açan düzen ve disiplini işaret etmelidir.

d. Öğretmenlerin etkili öğretimi gerçekleştirebilmesi için, gerekli olan değişim ve yenilikler konusunda kendini yeterli görmesi ve yeniliğin değerine ilişkin algısının olumlu olması sağlanmalıdır.

6. Etkili Okulda İklim-Kültür Faktörü

Etkili bir okulda öğrenmeye uygun olumlu bir iklimin olması gerekmektedir. Okulun gelişmesi için yeni değişimler gerekse de okulda öncelikle olumlu bir iklim yaratılmadıkça okulun gelişmesi olanaklı değildir. Okul personelinin birikimleri ve karşılıklı etkileşimleri; zamanla okulda, o okula özgü bir kültürün gelişmesine neden olmaktadır. Bu kültür; norm, inanç, tutum, beklenti, davranış ve eğilimlerden oluşmaktadır.

Okulda olumlu bir iklim oluşturulmasında en büyük görev yöneticiye düşmektedir. Yönetici, çalışma odasında oturmakla olumlu iklim yaratamaz. Okul yöneticisinin adil, tutarlı, yetenekli olması; doğru yer ve zamanda "görülebilir" olması, olumlu öğrenme ortamının oluşmasına zemin hazırlar.

Etkili okul için ön şart, okuldaki etkili ve farklı grupların (öğretmen, öğrenci, aile-veli ve diğer personel) ilgi, yetenek ve isteklerinin incelenerek onların okulun amaç ve kültürüyle uyumlulaştırılmasını veya uzlaştırılmasını sağlamaktır. Bu koşul gerçekleştikten sonra ortak amaçlar için çalışmak ve -son aşamada- katılımlı karar almak gereklidir.

7. Sonuç Ve Öneriler

Etkili okulla ilgili araştırmalarda elde edilen bulgular aşağıdaki sonuç ve önerilerin oluşmasını sağlamıştır. Bunlar etkili okulla ilgili göstergeleri içerdiğinden eğitim kurumlarına, okullara rehber niteliğindedir.

a. Etkililik çok boyutlu bir kavramdır. Bu nedenle bir okulun etkililiğinde birçok faktör rol oynamaktadır. Bu faktörlerin başında yönetici, öğretmen ve örgütün gerekli iklimin belirlenmesinde uzlaşması gelmektedir.

b. Etkili okul; okulda norm, tutum ve uygulamaların değişmesi demektir. Yukarıdan aşağıya doğru bir stratejiyle değişme, uygun yöntemdir.

c. Etkili okula ulaşmak isteniyorsa başta okul yöneticisi olmak üzere tüm okul personelinin bu doğrultuda eğitilmeleri gerekmektedir. Bu bağlamda, yönetici ve öğretmenlerin seçilmesi, yetiştirilmesi, hazırlanması ve uygun tutum oluşturması gerekir. Özellikle kaynakların etkili kullanımında öğretmen ve yöneticilerin karar verme rolleri çok önemlidir. Bir araştırmaya göre etkili okulun oluşmasında okul liderliği ve personelin yeniliğe bağlanmasının en önemli iki etken olduğu ortaya çıkmıştır.

ç. Etkili okullarda personel çok önem taşır. Öğretmenler, öğrencilerin öğrenmesini öğrenci performans ve beklentileriyle etkiler; ayrıca kendi öğretim performans beklentileri ile de etkili olurlar. Öğrenciler birbirlerini başarı düzeyleriyle etkiler. Okul yöneticileri ise öğretimi, destekleyici bir iklim yaratmak suretiyle etkiler.

d. Bir okulun etkililiğini gösteren temel kanıt, yetiştirilen öğrencilerdir. Bu nedenle okulun görev ve işlevleri doğrultusunda öğrencilerden beklenenler açık ve tam olarak ortaya konmalıdır. Etkili okul anlayışının temelinde “tüm öğrencilerin öğrenebileceği” ve “tüm öğretmenlerin de öğretebileceği” varsayımı yatar. Etkili okul, tüm öğrencilerine temel becerileri öğretmekte başarılı olan bir okuldur; amacında eşitlik ve nitelik vardır. Bu nedenle, öğrencileri seçenekli tercihlerle güçlendirmek esas olmalıdır.

e. Öğrenmede farklılık yaratan okulların ayırt edici özellikleri; öğrencilerin akademik başarıları üzerinde yoğunlaşma, öğrenci başarısı için yüksek beklentileri olma, akademik öğrenme zamanının etkili ve etkin bir şekilde planlanması ve kullanımı, düzenli ve destekçi bir okul iklimine sahip olma, öğretmen ve öğrenciler için öğrenme olanakları sağlama, düzenli değerlendirme, programları kullanma, sonuçları öğrencilere ulaştırmadır.

f. Aile ve velinin okula katılması sonucunda, aileler tarafından yapılan gönüllü etkinlikler öğrenci başarısını arttırmaktadır.

g. Maddi kaynaklarda iyileştirmeler okulun etkililiği için gereklidir ancak yeterli değildir. Önemli olan, kaynakların nasıl kullanılacağıdır.

Kaynakça:

BALCI, Ali. Etkili Okul (Kuram, Uygulama ve Araştırma). Yavuz Dağıtım, Ankara, 1993.

BURSALIOĞLU, Ziya. Okul Yönetiminde Yeni Yapı ve Davranış. A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları,  Ankara, 1982.

HELVACI M. Akif ve İsmail AYDOĞAN. " Etkili Okul ve Etkili Okul Müdürüne İlişkin Öğretmen Görüşleri". Uşak  Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2011) 4/2, 41-60. 

HESAPÇIOĞLU, Muhsin. “Etkili Okul Araştırmaları, Eğitimde Nitelik Geliştirme”. Eğitimde Arayışlar I. Sempozyumu. Kültür Koleji Gn. Md. Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, İstanbul, 1991.