hukuk

Unutulma Hakkı Nedir?

Unutulma hakkı, geçmişinden kurtulmak isteyen bireye bu olanağı sağlayan bir haktır. Kişi bu hak sayesinde geçmişinden kurtularak kendisini gerçekleştirme olanağı bulur. Bireyin geçmişinde yaşadığı olumsuz etkilerden kurtularak geleceğini şekillendirebilmesi toplumun kalitesini ve gelişmişlik seviyesini de arttırmaktadır.

Kişinin Geçmişini Yeniden Düzenleme veya Gelecekte Kendisine Yeni Bir Sayfa Açma Hakkı

1. Unutulma Hakkına İlişkin Genel Hususlar ve Tarihi Gelişimi

Teknolojik icatlar ve internet ortamındaki gelişmeler günümüzde bilgiye ve verilere ulaşımı kolaylaştırmış, internetin hayatımıza yoğun şekilde girmesiyle, kişilerin internet ortamındaki davranışlarını düzenleyecek hukuk normlarına da ihtiyaç ortaya çıkmıştır. Zira internet hem iyi hem de kötü amaçlarla kullanılır hale gelmiş, bazen propaganda bazen de suç işlemek için bir araç olarak kullanılmaya da başlanmıştır.

İnternet ortamının hayatımıza kattığı birçok olumlu hususun yanı sıra toplumsal ve bireysel bazda çeşitli olumsuz etkileri de ortaya çıkmıştır. İnternetin hayatımızdaki etkisi o kadar fazla olmuştur ki, internet kendi jargonunu yaratmakla kalmamış, aynı zamanda ruhsal bozukluk olarak kabul edilen internet bağımlılığı olarak adlandırılan farklı bir bağımlılık türünü dahi ortaya çıkmıştır.

Diğer taraftan internet ortamı çocuklar, ergenler ve erişkinler de dahil herkesin kişisel verilerinin kendisi veya başkaları tarafından kolaylıkla paylaşıldığı, uzun süre kayıt altında tutulduğu, değiştirildiği, her türlü işleme tabi tutulduğu ve arama motorları aracılığı ile kolaylıkla ulaşılabildiği bir ortam haline gelmiştir. İnternet ortamında paylaşılan ve kişinin itibarına zarar veren türden kişisel veriler ilgili kişinin rızası olmaksızın uzun süre internet ortamında kalmakta, bazen kişiler aleyhine kullanılmakta, kişinin geleceğine yönelik planlamalar yapmasını engellemekte, özel hayatını ve iş hayatını olumsuz etkilemekte, kişinin kendini geliştirme ve gerçekleştirme hakkını elinden almaktadır.

Böyle bir durumda geçmişine sünger çekmek isteyen kişiler kişisel verilerinin internet ortamından kaldırılmasını, bu tür verilere erişimin engellenmesini talep eder hale gelmişlerdir. Kişisel verilerin sildirilmesi talebini içeren ilk uyuşmazlık İspanya’da gündeme gelmiştir. İspanya Vatandaşı Mario Costeja Gonzalez Google arama motoruna adını yazdığında La Vanguardia isimli gazetenin 1998 yılında iki farklı tarihli sayfasında sosyal güvenlik borçlarını ödeyemediği için mülkünü satmak zorunda kalmasına ilişkin bilgilerin olduğunu görmüş, İspanya Veri Koruma otoritesine 2010 yılında başvurarak kendisiyle ilgili prosedürün yıllar önce sonuçlandığı ve artık bu haberlerin tamamen yersiz olduğunu ifade ederek kaldırılmasını talep etmiştir. İspanya Veri Koruma otoritesi gazetede yayımlanmasının ulusal mevzuat kapsamında zorunlu olduğunu fakat Google arama motorundan çıkarılmasına karar vermiştir. Google konuyu İspanya Yüksek Ulusal Mahkemesine temyiz yoluyla götürmüş ve Yüksek Mahkeme de davayı Avrupa Birliği Adalet Divanı ABAD’a taşımıştır. ABAD ise 2014 yılında verdiği kararında, arama motorunda yapılan aramada çıkan sonuçlar “geçersiz, eksik, tamamen ilgisiz veya sonradan ilgisiz hale gelmiş” ise söz konusu kişisel verilerin silinmesi gerektiğine hükmetmiştir.

Son günlerde ülkemizde de unutulma hakkıyla ilgili talepler mahkemelere yöneltilmiş ve yargı kararlarına da konu olmuş, emsal kararlar ortaya çıkmıştır. Örneğin 1999 yılında ulusal bir gazetede yayınlanmış, kişinin uyuşturucu kullanması nedeniyle adli para cezası ile cezalandırılması haberine erişimin engellenmesi yönündeki 2014 tarihli talebi, yerel mahkemece reddedilmiş ve konu Anayasa Mahkemesi önüne getirilmiştir. Anayasa mahkemesi, haberin gerçek ve uydurma haber olmadığını da dikkate alarak, 1999 yılında yayımlanan haberin 2014 yılında da arşivde bulunmasını ve erişilebilir olmasını Anayasa’nın 17. maddesinin birinci fıkrasında güvence altına alınan şeref ve itibarın korunması hakkının ihlali niteliğinde olduğuna karar vermiştir. Başka benzer bir olayda, işyerinde sözlü ve fiziksel tacize uğrayan mağdureyle ilgili ceza mahkemesince verilen kararın, olaydan dört yıl sonra bir hukuk kitabında örnek karar olarak paylaşılması ve kararda mağdurenin isminin geçmesi Yargıtay tarafından özel hayatın gizliliğinin ihlali olarak kabul edilmiştir. Örnekleri çoğaltmak mümkündür.

2. Unutulma Hakkının Tanımı

Günümüzde kişilerin geçmişine yönelik bazı kişisel verilerine özellikle dijital ortamda sürekli ve kolayca erişilebilir olması, ilgili kişinin kayıtlı geçmişine mahkûm edilmesine sebep olabilmektedir.

Seneler önce haber sitesinde hakkında uyuşturucu kullandığına ilişkin haberler çıkan birey, tedavi sonucu uyuşturucudan kurtulduktan sonra, yeniden kendisini tanımladığında, kendisine zarar veren ve itibarını sarsan, uyuşturucu bağımlısı olduğuna ilişkin kişisel verilerden kurtulmak istemektedir. Kendisine tertemiz bir sayfa açarak, yeni farklı bir kimlik belirleyerek hayat sürdürmek istemektedir.

Bu açıdan bakıldığında “unutulma hakkı” kendi geleceğini ve kimliğini belirlemek isteyen ve sürekli gelişim halinde olan bireye geçmişinden kurtularak kendini geliştirme ve kimliğini yeniden belirleme hakkı veren bir hak olarak tanımlanabilir (1). Bu hak sayesinde kişi geçmişin engeline takılmaksızın geleceğe yönelik plan yapabilecek, kişisel verilerin kişi aleyhine kullanılması engellenmiş olacaktır. Kişiler bu hakkı kullanarak geçmişte yaşadığı kötü bir olayın toplum hafızasından silinmesini isteyebilecek geçmişindeki yaşanan talihsiz bir olayın etkilerinden kurtulabilecek, diğer bir deyişle hayatında, yeni bir sayfa açma olanağına ulaşabilecektir.

Yargıtay unutulma hakkını; “üstün bir kamu yararı olmadığı sürece, dijital hafızada yer alan geçmişte yaşanılan olumsuz olayların bir süre sonra unutulmasını, başkalarınca bilmesini istenemeyen kişisel verilerin silinmesini ve yayılmasının önlemesini isteme hakkı” veya “insanlar hakkında, basında, yazılı, görsel/işitsel medya veya internet medyasında, kısacası kitle iletişim araçları üzerinde; kişilerin geçmişine dair kişisel verilerine, kişiler hakkında geçmişte hukuka uygun yollar ve gerekçelerle (tam anlamıyla eksiksiz ve doğru olarak sunulsa dahi) paylaşılmış bilgi, haber veya yorumlara, isteyen herkesçe her an ulaşılabilecek olmasının engellenmesi yönünde hukuken korunan menfaat” olarak tanımlamaktadır.

3. Unutulma Hakkının Konusu

Yukarıda verdiğimiz örnekten de anlaşılacağı üzere unutulma hakkının konusu, kişinin geçmişiyle ilgili kişisel verileridir. Kişi geçmişine yönelik bazı verilerden kurtulmak istediğinde unutulma hakkı kişiye bu olanağı verecektir. Günümüzde” kişisel veri kimliği belirli veya belirlenebilir gerçek kişiye ilişkin her türlü bilgi” olarak tanımlanmaktadır. Yukarıda örnekte sunduğumuz belirli bir kişinin geçmişinde uyuşturucu kullandığına ilişkin veri veya geçmişte işlemiş olduğu bir suç nedeniyle cezalandırılmış olduğuna ilişkin veri, günümüzde bahse konu kişinin itibarını sarsan ve yeniden kendini tanımlamak isteyen ilgili kişinin kurtulmak isteyeceği türden bir kişisel veridir.

Kişisel veri geniş anlamda örneklerle tanımlamak gerekirse; kişinin adı, adresi, telefonu, resmi, sesi vb. veriler yanında, kişinin yaşam şekline ilişkin dini inançları, cinsel tercihleri, etnik kökeni, suç geçmişi, politik eğilimleri ve kişisel özel aktivitelere ilişkin veriler, ekonomik ve finansal yaşantısına, kişinin mal varlığına, sahip olduğu hisse ve hesaplarına, borçlarına, kredi kartlarına ilişkin veriler, sağlık bilgilerine ve hastalıklarına ilişkin veriler, biyometrik veriler, bilişim alanında e-posta ve sosyal medya hesaplarına ilişkin veriler, kişilerin siyasi tercihlerini içeren politik kişisel veriler olarak ifade edilebilir. Fakat kişisel verilerin tamamını sayarak ifade etmek mümkün görünmemektedir.

4. Unutulma Hakkının Konusu Olan Kişisel Verilerin Nitelikleri

Unutulma hakkının konusu olan kişisel veri geçmişte dijital ortamda kaydedilmiş, paylaşılmış ve işlenmiş bir kişisel veri olmalı, veri içeriği itibariyle doğru veri olmalı ve hukuka uygun olarak işlenmiş olmalıdır. Konusu suç teşkil eden örneğin hakaret içeren veya özel hayatın gizliliğini ihlal eden veriler (mahrem fotoğraf veya video görüntüleri) gerçeğe aykırı veriler, konusu suç teşkil eden unutulma hakkının konusunu oluşturamayacaktır. Bu tür verilerin işlenmesi durumunda başvurulacak hukuki çareler farklılık göstermektedir.

Unutulma hakkını ileri sürebilmek için paylaşımın veya işleme faaliyetinin üzerinden yeterince zaman geçmeli, kişisel verinin paylaşılmasında basın özgürlüğü, haber alma hakkı vb. kamu yararı ortadan kalkmış olmalıdır. Zaman aralığının belirlenmesinde geçerli bir kriter mevcut olmayıp, her olayın özelliğine göre ayrı ayrı tespit edilmektedir. Kişisel veri paylaşımı veya işlenmesi sonucunda belirli bir süre geçince veri güncelliğini veya önemini yitirmelidir.

5. Unutulma Hakkının Koruduğu Değer

Unutulma hakkının temeli ve koruduğu değer dikkate alındığında, hakkın temelinde özel hayatın gizliliği hakkı, kişilik hakkı, kişinin maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkı gibi haklar bulunduğu görülmektedir. Unutulma hakkı, kişinin kendini gerçekleştirmesine olanak sağlayan koşulların oluşturulmasına imkân sağlar. Siyasi kimliği veya hayat tarzı değişen ve kendini farklı bir kimlikle yeniden tasarlamak isteyen birey bu haktan yararlanabileceği gibi, bu hak ile geçmişteki hatalarından arındığını ifade etme ve tekrardan itibarını kazanma olanağı da bulur.

6. Dijital Ortam Dışında Unutulma Hakkının Korunması

Kişisel veriler geçmişte gazete dergi vb. basılı yayın organlarında, arşivlerde ve resmi evraklarda analog ortamlarda işlenmiş olabileceği gibi, dijital ortamlarda da işlenmiş olabilir. Hatta bazen analog dönemde kayıt altına alınan kişisel veriler, gazete arşivlerinin bilgisayar ortamına aktarılmasında olduğu gibi, taranarak dijital ortama ve bilgisayar ortamına aktarılmakta ve günümüzde de kolaylıkla paylaşılmaktadır. Bilgisayar ve internet kullanımı öncesi analog dönem olarak adlandıracağımız dönemde özellikle eski hükümlülerin cezalarının infazı sonrası, işledikleri suç ile sürekli irtibatlandırılmaları kendi geleceğini belirlemek ve kendini geliştirmek isteyen bireylere engel olmuş ve bireylerin damgalanarak geçmişlerine mahkûm edilmelerine sebep olmuştur.

Günümüzde ise kişinin geçmişine ait kişisel verilerin bilgisayar ortamında kolayca depolanması ve internet üzerinden arama motorları ve sosyal ağlar vasıtasıyla kolaylıkla paylaşılması, bireyin saygınlığına ve itibarına gölge düşüren olayların sürekli gündemde tutulmasına olanak sağlamaktadır. Dijital dönemde bilgisayar ve internet kullanımıyla bir çok kişisel verinin sürekli depolanması ve kolaylıkla ulaşılabilir olması nedeniyle, geçmişin kötü etkilerinden kurtulmak isteyen kişiler, web sitesinde içerik sağlayıcılara veya yer sağlayıcılara veya arama motorlarını yöneten Google gibi veri sorumlularına başvurarak kişisel verilerine erişimin engellenmesini veya verilerinin kaldırılmasını veya silinmesini talep etmektedirler.

7. Unutulma Hakkına İlişkin Kriterler

Unutulma hakkına ilişkin taleplerin hangi şartlar altında yerine getirileceği ve taleplerin yerine getirilmemesi durumunda mahkemelere veya Kişisel Verileri Koruma Kurumuna yapılan başvurularda dikkate alınacak kriterlerin neler olduğu konusu önem kazanmaktadır. Unutulma hakkı mutlak değil, istisnai bir haktır yani somut olay özelinde değerlendirmede bulunulmalı ve ona göre karar verilmelidir (2). Kişisel verilerin kaldırılması silinmesi ve erişimin engellenmesine yönelik talepler bazen ifade özgürlüğü basın özgürlüğü, bilgi edinme hakkı gibi hak ve özgürlüklerle çatışmakta ve hakların korudukları değerler dikkate alınarak detaylı ve doğru bir değerlendirme yapma zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. Böyle durumlarda yetkili kurumlar ve mahkemeler her somut olayda ayrı bir inceleme yapmaktadırlar. Kişisel verinin ne zaman paylaşıldığı, kişinin sosyal statüsü, toplumun bilgi edinme hakkı, ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü, verinin paylaşılmasında kamu yararının mevcut olup olmadığı, kişi yararı ve kamu yararı arasındaki denge vb. kriterler dikkate alınmaktadır.

Unutulma hakkı dijital çağda her geçen gün önemini arttırarak koruyan bir hak olup, Anayasamızın 20 maddesinde düzenlenen özel hayatın korunmasına ve 17. Maddesinde düzenlenen kişinin maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirmesine olanak sağlayan bir haktır. Bu hak sayesinde insanın kendisine tertemiz bir sayfa açması, kendisini yeniden tasarlaması ve insana yakışır şekilde gelecekte eylemlerde bulunmaya olanak sağlayan bir kimliğe ulaşması mümkündür. Makalemizde hakkın niteliği ve kapsamı üzerinde çalışılmış olup, unutulma hakkına ulaşılmasını sağlayan hukuki çareler ayrı bir yazı ile paylaşılacaktır.