Batı Destekli Nijerya/ECOWAS, Rusya Destekli Nijer’e Neden Operasyon Düzenliyor?
Nijer’de ülke yönetiminin başı olan Başkan Muhammed Bazoum’u korumakla görevli Başkanlık Muhafız Komutanlığı öncülüğünde, Başkana karşı darbe yapıldı. Başkanın devrilmesiyle resmiyet kazanan darbe, Nijer Ordu Komutanlık Karargahının da destek vermesiyle ülkedeki tüm askerleri büyük oranda içine alan, askerî bir darbeye dönüştü.
Yaklaşık üç ay kadar önce, Mayıs ayında Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TUSAŞ)’ın iki adet Hürkuş-C (hafif taarruz uçağını) Nijer’e teslim ettiğinde, bu Afrika ülkesi Türk kamuoyunun dikkatini çekmişti. Çok geçmeden, 26 Temmuz’da ülkede yaşanan askeri darbe de, “Bu Nijer de neresi, neden darbe olmuş?” sorularının ülkemiz insanı için beraberinde getirmiştir.
Nijer; yaklaşık 1,26 milyon km²'lik yüzölçümüyle, coğrafi açıdan Batı Afrika'nın ikinci büyük ülkesidir. Nüfusu 25 milyon civarında olan Nijer’de Müslüman kesim çoğunluğu oluşturuyor. Bir zamanlar bir Fransız sömürge toprağı olan Nijer, 3 Ağustos 1960 tarihinde tam bağımsızlığını kazanmıştır. Dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olarak Kabul edilen Nijer, BM İnsani Gelişim Endeksi (2021) sıralamasında, 191 ülke arasında 189’uncu sırada yer almıştır. Denize kıyısı olmayan bu ülkenin ekonomisi büyük ölçüde tarım, hayvancılık ve madenciliğe dayanıyor. Nijer küresel uranyum arzındaki %5'lik payı da dahil olmak üzere çeşitli açılardan küresel pazar için önem taşıyor.
Nijer’de ülke yönetiminin başı olan Başkan Muhammed Bazoum’u korumakla görevli Başkanlık Muhafız Komutanlığı öncülüğünde, Başkana karşı darbe yapıldı. Başkanın devrilmesiyle resmiyet kazanan darbe, Nijer Ordu Komutanlık Karargahının da destek vermesiyle ülkedeki tüm askerleri büyük oranda içine alan, askerî bir darbeye dönüştü. Darbenin lideri General Abdurrahman Tchiani, ülkenin yönetimine tamamen el koyarken, Nijer’de cuntanın kalıcı bir yönetim sergilemeye kararlı olduğunu ifade etti.
Nijer 25 milyonluk nüfusuyla Batı Afrika'nın yüzölçümü bakımından en büyük ikinci ülkesi. 1.26 milyon kilometrekarelik (486,000 mil kare) yüzölçümü ECOWAS'ın en son 2017'de askeri müdahalede bulunduğu Gambiya'nın yüz katı.
Nijer’deki Darbeye Tepkiler
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken Cuma günü yaptığı açıklamada, ABD'nin Nijer’deki cuntaya fayda sağlayan bazı dış yardım programlarını durdurduğunu, ancak insani yardım ve gıda yardımı yapmaya devam edeceğini söyledi. Fransa Dışişleri Bakanı Catherine Colonna, Cumartesi günü Paris'te Nijer'in devrik başbakanı Ouhoumoudou Mahamadou ve Nijer Büyükelçisi ile bir araya geldi.
Darbeye en büyük tepki, iki gün önce, Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu’ndan (Economic Community of West African States-ECOWAS) geldi. 1975 yılında Nijerya merkezi olarak kurulan bu uluslararası örgüt; Batı Afrika Devletleri arasındaki işbirliğini geliştirmeyi, ortak pazar ve ortak para birimine sahip ekonomik ve siyasi bir birlik kurmayı amaçlıyor. ECOWAS üyesi ülkeler; Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gambiya, Gana, Gine, Gine Bissau, Liberya, Mali, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone, Togo ve Yeşil Burun Adaları (Cape Verde)’dır. Türkiye; 2005’ten bu yana gözlemci statüsünde örgüt faaliyetlerini takip ediyor.
Topluluk, 2020'den bu yana Batı ve Orta Afrika'da gerçekleşen yedinci darbe olan geçen haftaki yönetime el koyma olayına karşı sert bir tutum takındı. 4 Ağustos Cuma günü bir araya gelen ECOWAS liderleri, Nijer’in seçilmiş devrik başkanı Bazoum'un cunta tarafından Pazar gününe (6 Ağustos) kadar Nijer devlet başkanlığı görevine iade edilmemesi halinde, Nijer cuntasına karşı güç kullanma kararı aldı. Bunun öncesinde ECOWAS tarafından görevlendirilen bir heyet Nijer'e gitmiş ancak darbe lideri General Tchiani tarafından kabul edilmemişlerdi.
Bazı değerlendirmelere göre, Nijer krizi Fransa'nın Afrika'daki yarı imparatorluğunun nihayet çökmekte olduğunu gösteriyor. Öte yandan Fransa, ECOWAS'ın darbeyi başarısız kılma çabalarını destekleyeceğini söyledi, ancak bunun bir müdahale için askeri destek gerektirip gerektirmeyeceğini belirtmedi.
Nijer’e yönelik olası bir ECOWAS müdahalesine yönelik konuşan Tchiani; ülkesine karşı herhangi bir saldırıya “derhal karşılık vereceklerini” söyledi.
Nijer’e ECOWAS Müdahalesi Olur mu?
ECOWAS, 2020'den bu yana birçok başarılı darbeye sahne olan Batı Afrika'da yıllardır ilk kez bir darbeyi zorla bastırma yönünde bir irade ortaya koydu. Nijerya'nın başkenti Abuja'da üç gün süren ECOWAS toplantısının kapanışında, "İhtiyaç duyulan kaynaklar, gücü nasıl ve ne zaman konuşlandıracağımız da dahil olmak üzere, nihai bir müdahaleye girecek tüm unsurlar burada çalışıldı" açıklaması yapıldı. Yapılan açıklamalara bakıldığında, bu askeri müdahalenin gerçekleşme ihtimalinin artmakta olduğu söylenebilir.
Eğer, ECOWAS müdahalesine karşı Nijer cunta yönetimi direniş gösterirse, bu müdahale bölgesel bir karışıklığa, belki de yarım asırlık geçmişi olan ECOWAS’ın parçalanmasına bile neden olabilir diye değerlendiriyorum. Zira, halihazırda Nijer’le ortak sınırı olan ve aynı zamanda ECOWAS üyesi olan üç ülke, Mali, Burkina Faso ve Gine, cuntayı tanıma ve cuntanın yanında yer alma yönünde bir irade ortaya koydular. Bu üç ülkenin ‘ayrılıkçı’ durumu, şimdiden ECOWAS’ın bütünlüğünü bozmuş oldu. ECOWAS'ın nihai kararları üye ülkeler arasında bir konsensüs ile alınıyor. Bu durumda müdahaleye yönelik ‘nihai ortak kararın’, bu üç üyenin itirazına rağmen nasıl alınabileceği de henüz netlik kazanmadı.
ECOWAS’ın derdi sadece bu üç ülkeyle sınırlı değil. Görünene göre, ECOWAS’ın olası müdahalesini ABD ve Fransa destekliyor. Zira bu iki ülkenin çıkarları eski rejimin, Bazoum yönetiminin geri gelmesiyle ilişkili seyredeceği değerlendiriliyor. Tchiani cuntasının gayri resmi olarak Rusya yanlısı bir tutum içine girdiği anlaşılıyor. Bu durumda, ABD ve Fransa destekli ECOWAS’ın karşısında Mali ve Burkina Faso'nun askeri rejimleri tarafından müttefik olarak selamlanan Rusya, bundan daha da önemlisi Rus özel askeri yüklenicisi Wagner grubu var.
İddialara göre, Nijer'in yeni askeri cuntası, ülkenin devrik başkanını serbest bırakması ya da Batı Afrika bölgesel bloğunun olası askeri müdahalesiyle karşı karşıya kalması için son tarih yaklaşırken Rus paralı asker grubu Wagner'den yardım istedi. Bu da bölgedeki gerginliğin nasıl bir genişleme potansiyelini içinde barındırmakta olduğunu tüm dünyaya gösteriyor.
Mevcut gergin durum, Afrika dışındaki güçler arasında, Rusya ve Batı bloku arasında, Ukrayna’daki savaşın devamına neden olabilir. Nijer’de demokrasinin restorasyonunu destekleyenler ile Batı karşıtı güçlü bir duruş sergileyen cuntayı destekleyenler arasında vekaleten bir çatışmaya dönüşebilme tehlikesini içinde barındırıyor.
Bu bağlamda, Nijer’in komşuları Mali, Burkina Faso ve Gine’nin durumları net. Topraklarını ECOWAS müdahalesi için kullandırmaları beklenmiyor. Tichiani ile ECOWAS arasında arabuluculuk yapmaya çalışan Çad’ın da olası bir askerî harekâta destek vermesi söz konusu değil. Diğer komşular Cezayir ve Libya ise ECOWAS üyesi değiller. Bu durumda, Nijerya topraklarından (Nijerya ile Nijer arasındaki 1.600 km’lik ortak sınırdan) müdahalenin yapılması seçeneği öne çıkıyor.
ECOWAS’ın dönem başkanı ve aynı zamanda Nijerya Devlet Başkanı olan Bola Tinubu, “Nijer’deki askeri cuntayı itaate zorlamak için askerî harekât düzenlemek” için senatodan bir karar almasını istedi. Tinubu, bunun öncesinde ülkesiyle Nijer arasındaki sınırı kapatmıştı. Bunun üzerine Nijer’in yeni yönetimi, Nijerya ile tüm ilişkilerini sonlandırdı. Öte yandan, Nijerya Senatosu, Tinubu'nun Nijer'e askeri operasyon için sunduğu tasarıyı reddetmesi, ECOWAS’a üye devletlerin katılımıyla oluşturulacak ordunun Nijer’e olası müdahalesini zora soktu. Askeri seçeneğe şimdilik sıcak bakmayan Nijerya Senatosu darbeyi kınadı ve ECOWAS'ın Nijer’de anayasal düzenin yeniden sağlanmasına yönelik çabalarını destekleyen bir tasarıyı kabul etti.
ECOWAS, askeri müdahale konusunda tecrübeli bir örgüt. En son 2017 yılında Gambiya’ya askeri müdahalede bulunuldu. Nijer’in durumu Gambiya’dan askeri bir harekât perspektifinden bakıldığında oldukça farklı. Zira, Nijer’in yüzölçümü Gambiya'nın yüz katı büyüklüğünde, bu büyüklükte bir ülkeye askerî harekât düzenlemek, Rusya’nın başlangıçta Ukrayna’ya düzenlemek istediği ancak başarılı olamadığı geniş çaplı harekâtta yaşanan sıkıntılarla ECOWAS’ı karşı karşıya bırakabilir kanaatindeyim.
Nijerya, 223.000 askeri olan ve bölgedeki diğer ülkelere göre oldukça büyük bir orduya sahip bir ülkedir. Karşı blokta Nijerya’ya direniş gösterebilecek birleşik ordu (Nijer, Burkina Faso, Gine ve Mali) mevcudu ise 50-60.000 civarında bir askeri büyüklüğe ancak erişebiliyor. Ayraca, Nijerya’nın Nijer'e sadece karadan bir harekât yapmakla sınırlı kalmayacağı, hava unsurlarını da kullanabileceği öngörülüyor.
Sonuç
Bugün tüm dünyada gergin bir bekleyiş var. Acaba Nijerya öncülüğünde ECOWAS Nijer’e askeri bir harekât başlatacak mı? Bu sorunun cevabı muhtemelen önümüzdeki hafta içinde netleşecek.
Nijer'deki darbeyi tersine çevirmeye ve demokrasiyi yeniden tesis etmeye yönelik bölgesel arabuluculuk çabaları başlar başlamaz çöktü. Nijer’in cunta yönetimine verilen süre bugün doluyor, bu nedenle gerilim daha da yükselmiş durumda.
Nijerya Devlet Başkanı Bola Tinubu, Cuma günü ülke senatosunda okunan bir mektupta, hükümetine askeri konuşlandırma da dahil olmak üzere seçeneklere hazırlanmasını söyledi. Senegal de asker göndereceğini açıkladı. Öte yandan, Başkanın bu kararından bir gün sonra, Cumartesi günü Nijerya Senatosu, Nijerya Devlet Başkanı Bola Tinubu’nun tek başına askerî harekât başlatma kararı almasını zora soktu. Çoğu üye ülke, ECOWAS müdahalesinden önce diplomasinin işe yaramasını istediğini ifade etti. Cuntanın yaptıklarını tersine çevirmesi için onlara her türlü fırsatın verilmesi gerektiği görüşü öne çıkıyor.
Kaynakça
The Guardian, “West African bloc prepares for military action as Niger coup deadline looms”, 5 Ağustos 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/aug/05/west-african-bloc-gives-niger-coup-leaders-until-sunday-to-end-revolt
Chinedu Asadu, “Niger’s junta isn’t backing down, and a regional force prepares to intervene. Here’s what to expect”, AP news, 5 Ağustos 2023, https://apnews.com/article/niger-coup-military-west-africa-nigeria-f8156256f8a7e496263e4acc70c5fa79
Tolga Özbek, 10 Temmuz 2023, https://tolgaozbek.com/savunma/turk-savunma-sanayi/cadin-hurkus-ve-ankasi-boy-gosterdi/
CSavunma, “TUSAŞ: Çad Hava Kuvvetleri’ne 3 HÜRKUŞ ve 2 ANKA teslim ettik”, 14 Temmuz 2023, https://www.csavunma.com/tusas-cad-hava-kuvvetlerine-3-hurkus-ve-2-anka-teslim-ettik/.html