Hava Operasyonlarında Kullanılan Uçaklar ve Rol Kodları Nedir?

Havacılık; askeri ve ekonomik açıdan günümüz ülkelerinde stratejik öneme sahiptir. Toprak bütünlüğünün korunmasının esas olduğu milli güvenlik politikalarının bu noktada korunmasında Hava kuvvetlerine önemli bir görev düşmektedir. Toprak bütünlüğü sadece kara veya deniz varlıkları ile özdeşleştirilmemeli; bu varlıkların üzerindeki hava sahasının da toprak bütünlüğünün bir parçası olduğu bilinmelidir. Hava kuvvetleri bu noktada sahip olunan hava unsurları ile kara konuşlu hava savunma sistemleri ile yükümlü oldukları görevleri ifa etmektedir. Hava kuvvetleri, korumakla yükümlü oldukları hava sahalarını her zaman bünyesinde bulunan her türlü Hava Savunma ve Taarruz ve diğer rollerdeki hava araçları ile bu görevi yerine getirir.  

Bilgi teknolojisinin gelişimi her ne kadar güvenlik güçleri için niteliksel kazanımlar sağlıyor olsa dahi muharebe sahalarının değişimine ve dönüşümüne karşı farklı ihtiyaçlar haiz olmaktadır.  Sayısı ve çeşidi artan tehditlere yanıt verebilmek için yüksek kabiliyetli hava muharebe ve savunma sistemlerine sahip olmak günümüzde kaçınılmaz bir gerçek olmuştur. 

Hava harp unsurlarının niteliksel yapısının korunması, bir noktada modernizasyonu, teknolojinin hızla değiştiği 21’inci yüzyılda daha da önemli hale gelmiştir. Çok sayıda devlet, hava kuvvetlerine çağın gerektirdiği kabiliyetlere sahip sistemler kazandırmanın yollarını aramaktadır. Aynı şekilde hava, kara ve deniz platformlarını hava saldırılarından koruyacak hassas silah ve sistemlerin geliştirilmesi için de yatırım yapılmaktadır.

Askerî harekât, gelişmekte olan bir duruma tepki olarak bir devlet veya devlet dışı bir aktör tarafından gerçekleştirilen koordine edilmiş askerî bir eylemdir. Bu eylemler, oluşan durumu harekâtı gerçekleştiren taraf veya devletin lehine çözmek için askerî bir plan olarak tasarlanmıştır. Harekâtlar, muharebe veya savaş dışı nitelikte olabilir ve ulusal güvenlik amacıyla bir kod adı ile belirtilir. Askerî harekâtlar genelde, operasyonel hedeflerinden ziyade genel olarak kabul görmüş yaygın kullanım adlarıyla bilinir.

Günümüz havacılık dünyasında, hava savunma ve hava harekâtlarında veya savaşlarda kullanılan birçok model hava aracı ve uçak vardır. 

Her bir model uçak başında bulunun A-B-C-E-F-KC gibi kod numaralarıyla tanımlanır. 

Bu kodlar, başına eklenen uçak modelinin hangi roller için yapıldığını ve kullanılabilir olduğunu hava harekâtı planlayıcılarına ve uygulayıcılarına açıklar. 

Bir Hava harekât görev planında da savaş öncesi istihbarat ve keşiften tutun da taarruz ve bombardıman sonrası pilot kurtarma araçları da dâhil tüm görevler planlanır ve ihtiyaç anında görev için ya havada bekler ya da yerde kalkışa hazır tutulurlar. 

İşte tüm bu görevler için farklı görev ve amaçlara uygun uçak ve hava araçları harekâtın başlamasından önce ülkelerin silahlı kuvvetleri tarafından hazır edilir, eğitim ve gerçek görevlerde kullanılır.

Sivil araçlar için de durum aynıdır. Bir hava aracı tipi belirteci, uçuş planlamasında görünebilecek her hava aracı tipini (ve bazı alt tipleri) belirten iki, üç veya dört karakterli alfa sayısal bir koddur. Bu kodlar hem Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) hem de Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) tarafından tanımlanmaktadır. ICAO kodları, ICAO Belgesi 8643 Uçak Tipi Belirteçlerinde yayınlanır ve hava trafik kontrolü ve uçuş planlaması gibi havayolu operasyonları tarafından kullanılır. ICAO belirteçleri, ATC'yi (Air Traffic Controller) etkileyen farklı performans özelliklerine sahip uçak türleri ve varyantları arasında ayrım yapmak için kullanılırken kodlar hizmet özellikleri arasında ayrım yapmaz (aynı tip/serideki yolcu ve yük varyantları aynı ICAO koduna sahip olacaktır). IATA kodları, IATA'nın yıllık Standart Tarifeler Bilgi Kılavuzunun (SSIM) Ek A'sında yayınlanır ve havayolu tarifeleri ve bilgisayar rezervasyon sistemleri için kullanılır. IATA belirteçleri, havayolu ticari perspektifinden (boyut, rol, iç konfigürasyon, vb.) farklılıklar gösteren uçak tipleri ve varyantları arasında ayrım yapmak için kullanılır. Bir Uçak Tip Kodunun yanı sıra, IATA isteğe bağlı olarak ortak özellikleri paylaşan tipler ve varyantlar için bir Uçak Grup Kodu tanımlayabilir (örneğin, serisinden bağımsız olarak tüm Boeing 747 kargo uçakları).

Yararlanılan kaynaklar 1 de listesi verilen bir dizi çok motorlu ve türbinli uçak için ICAO tip belirteçlerinin kısmi bir listesi ve varsa ilgili IATA tipi kodları yer almaktadır. Örnek olarak bu listede AN124 ICAO kodlu Uçak IATA tip kodu olarak A4F olarak tanımlıdır. Model ismi de Antonov An-124 Ruslan modelidir. A320 ICAO kodlu uçak da IATA tip kodu olarak da 320 olarak tanımlıdır.  Model ismi de Airbus A320 olarak tanımlıdır.

Yararlanılan kaynaklar 2 de verilen Amerika Birleşik Devletleri Tri-Service (Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri ) uçak tanımlamalarının bu listesi, 1962'de; 1924 Hava Kuvvetleri, 1922 Donanma ve 1956 Ordu atama sistemlerinin yerini alan Birleşik Devletler Tri-Service uçak tanımlama sistemi kapsamındaki prototip, üretim öncesi ve operasyonel tip tanımlamalarını içerir.

Askeri uçaklar için de örnek vermek gerekirse önünde B kodu olan (B-52) bir uçak (Bomber) Bombardıman rolündeki bir B-52 uçağını bize anlatır. ICAO kodu B52 olarak tanımlıdır ve Boeing B52- Stratofortress bombardıman uçağı olduğunu bize açıklar.

F-16 veya F-35 veya F-4 yazıldığında ise ilgili uçağın Fighter (Savaşçı) rolü için üretildiğini ve kullanılabileceğini anlarız. 

Bu kodlara bir başka örnek vermek gerekirse dünyanın en hızlı uçağı olan SR-71 ise Stratejik Keşif görevinde olan (Strategic Reconnaissance) bir SR-71 Blackbird uçağını bize ifade eder. 

Bazen bu kodlar çift şekilde de kullanılabilir. Örnek olarak EF-111 Raven uçağı (Electronic -Fighter) hem elektronik karıştırma görevini ve ayrıca da hava muharebesini veya bombardıman görevini beraber yapabilen bir F-111 uçağını bize anlatır. 

Tüm bu farklı hava araçlarının farklı rolleri ile istenen hedef ve istenen amaçlar için ortaklaşa rol ve görev planlanması suretiyle hava harekât görevinin yerine getirilmesi amaçlanır. 

Belirlenmiş olan hedefe gidilmesi esnasında ilave yakıt ihtiyacı da olacaksa KC (Kerosene Cargo) Yakıt tanker veya Havada Yakıt ikmal uçağı planlanarak ilgili göreve gidecek uçakların havada yakıt ikmali yapması planlanır. 

Hedefin tam olarak imha edilip edilmediği ile ilgili de eldeki keşif uçakları ile hedefin fotoğrafı çekilir. Bu görevi de RF-4 kodlu Reconnaissance - Fighter uçaklar görevlendirilir ve fotoğraf keşfi ile hedefteki tahribat tespit edilir. 

Çoklu görev (Multi Role) amaçları için üretilen F kodlu yani Fighter görevindeki uçakların da üzerine takılan yüklerin çeşidine göre asli görevi olan Savaş rolü haricinde, Escort ve Sweep görevleri gibi savaşın da farklı çeşitlerini ve hatta Bombardıman gibi değişik görevleri de icra edebilir. Üzerine takılan yüklere göre de Çoklu görev rollerinden birine geçebilir. 

Uçaklara takılan ilave LANTRIN (Low Altitude Navigation and Targeting Infrared for Night)  veya farklı podlar, görev cihazları ve füzeler ile gece uçuş, deniz üstü uçuş veya yer seviyesi 100 metre üzerinden uçuş gibi görevleri de gerçekleştirebilir.  Bunlara ilave olarak uçak gemilerine iniş kalkış yapabilir. Lazer silahlarını hedefe yönlendirmek için kullanılabilir.

Sivil havacılık uygulamalarında Kanada gibi soğuk ve karlı ülkelerde uçak lastikleri yanında kızak eklenerek nakliye uçaklarının ve helikopterlerin kar ve buz pistlerine inmesi de sağlanır. 

Veya bir başka şekilde altına takılan ekipmanlar ile orman yangın söndürme uçaklarının veya nakliye uçaklarının göllere ve denizlere inip kalması da sağlanır. 

Bu şekilde iniş kalkış için pist olmayan yerlerde uçakların deniz, göl, akarsu veya buz üstüne inip kalkması da sağlanır. 

Her bir uçak farklı modellerde üretilerek de örneğin uçak gemisinden kalkış yapabilen modelleri de üretilip kullanılabilir.  

Bu uçaklara örnek olarak Normal pistlere iniş kalkış yapabilen konvansiyonel kalkış ve iniş (CTOL) F-35A uçak modelinin yanında Uçak gemisine iniş kalkış yapabilen bir kısa kalkış / dikey iniş yapabilen (STOVL) F-35B ve deniz kuvvetleri modeli olan taşıyıcı varyant (CV) F35C uçağı modeli verilebilir.

Bir uçak modeli farklı görevler için de farklı kod numaralarına sahip olabilecek şekilde de üretilebilir. Bu duruma A-6 Intruder uçağını örnek verebiliriz. 

A-6 Intruder uçağı Uçak gemilerinde faaliyet göstermek üzere planlanmış iki turbo jet motorlu, iki mürettebatlı, her hava şartında faaliyet gösterebilen orta menzilli taarruz uçağıdır. Alçak irtifada iken küçük hedefleri tespit için bütünleşmiş taarruz/seyrüsefer sistemi vardır ve nükleer ve/veya konvansiyonel çok çeşitli silah ve gelişmiş havadan karaya füze sistemleri taşıyabilir. A-6 olarak da bilinir. Havada yakıt ikmali için tanker tipine KA-6 denir. Elektronik karşı tedbirler tipi EA-6A diye adlandırılır.

Bir uçak farklı görev rollerinde üretilebildiği gibi bu görevler için farklı model uçaklar da yapılabilir.  KA-6 uçağı bir veya 2 uçağa yakıt verebilirken KC-135 uçağı ihtiyaca göre 10 F-16 ya yakıt verebilir. 

Boeing KC-135 Stratotanker, Boeing firması tarafından üretilen, Türk Hava Kuvvetleri'nin de kullandığı havada yakıt ikmali yapan uçaktır. Boeing 367-80 prototip uçağı temel alınarak geliştirilmiştir. Aynı uçak Boeing 707 yolcu uçağına da temel olmuştur. KC -135 yaklaşık 90 ton yakıt taşıyabilir. 

Yine ülkede konuşlu radarların yanında EW-3A gibi (Early Warring) görevi yapabilen Erken uyarı ihbar uçakları ile harekât icra edilen hava sahasında tüm dost ve düşman ülke uçaklarının her türlü hareketi incelenerek gerektiğinde müdahale edecek şekilde hava harekât merkezleri ile koordineli hareket edilir. 

Tüm bu görevler için uçaklar üzerinde yapılması gereken yapısal değişikler ve modifikasyonlar ile aynı model ilgili uçaklar farklı görevler için kullanılabilir. 

Her uçak her füze ve bombayı atamaz. Her uçağın yakıt ve yük taşıma kapasitesine göre taşıyabileceği bomba veya diğer yükler de farklılık gösterir. 

Eldeki mühimmat çeşidine göre de bu görevlere farklı ülkelerin ürettikleri uçaklar da eklenebilir. Bu yabancı uçaklara örnek vermek gerekirse Fransız Rafale F4R veya İngiliz Harrier, Alman Tornado ve Eurofighter uçakları örnek verilebilir.  

Havadan havaya bir füze olan ve F-16’lar tarafından da kullanılabilen AIM-120 AMRAAM füzesi benzeri olan Meteor Füzesi Rafael veya Eurofighter TYPHOON FGR4 tarafından kullanılabilir. 

Yapılacak görev tipine göre veya istenen eğitime göre tüm uçakların farklı farklı rollerde veya hepsinin aynı konfigürasyonda ve tek bir rolde olması da istenebilir. Bir düşman hava saldırısı bekleyen ülke kabiliyeti olan tüm uçaklarını hava Savunma rolü konfigürasyonuna alıp o şekilde de bekletebilir. 

Tüm bu farklı rollerdeki hava araçlarını bir plan içinde kullanmanın ortak amacı düşman kuvvetlerinin ve hava savunma sistemlerinin yapısına ve özelliklerine göre dost kuvvetlerin hava gücünü etkin ve başarılı olacak şekilde ortaklaşa ve birlikte kullanarak düşman hava saldırılarını bertaraf etmeyi veya düşman hava savunması ile hava kuvvetlerini etkisiz kılmayı amaçlar. 

Olası dost uçakların veya hava gücünün düşman savunması tarafından vurulması nedeniyle düşürülen hava araçlarının pilotlarının veya mürettebat veya teçhizatın kurtarılması için de SAR (Search and Rescue) Arama ve Kurtarma görevi yapabilen helikopterler görevlendirilir. 

UH kodu (Utility Helicopter) yardımcı Helikopter anlamına gelir ve UH-1H model askeri helikopter de bu şekilde sınıflandırılır. 

Bunların dışında personel ve malzeme nakli amaçlı (Cargo) C-160 veya C-5 gibi Lojistik veya nakliye görevi olan uçaklar da bulunur. 

Bu rollerin haricinde Orman yangınları, Acil yaralı nakli veya tedavisi amaçlı Hastane görevli helikopter ve uçaklar da bulunur. 

Bahsettiğimiz tüm bu kodlar kısaca aşağıda İngilizce karşılıklarıyla listelenmiştir.

A: Attack aircraft

B: Bomber

C: Cargo/Transport

E: Special electronic installation

F: Fighter

G: Glider

H: Helicopter

K: Tanker

L: Laser-equipped

O: Observation

P: Maritime patrol

Q: Unmanned Aerial Vehicle (UAV)

R: Reconnaissance

S: Anti-submarine warfare

S: Spaceplane

SR: Strategic Reconnaissance

T: Trainer

U: Utility

V: Vertical take-off/short take-off and landing (VTOL/STOL)

X: Special research, Experimentation

Z: Lighter-than-air

Her bir hava aracı veya uçak yaşanan olaylar veya durumlara uygun olarak gerek savaş zamanında veya deprem, kasırga gibi doğal felaketlerde planlamacılar tarafından amacına göre planlanır ve yetkililerin verdikleri izin ve sorumluluklara bağlı olarak harekât / görev emri ile görevini icra etmesi sağlanır. 

İşte hava gücü eldeki tüm hava gücünün imkân ve kabiliyetler ölçüsünde eğitim, tatbikat ve kriz durumlarında kullanılabilmesi için birçok roldeki unsurların ortaklaşa kullanımı ile başarı hedeflenir. 

Bir diğer benzetme ile Orkestrada bulunan tüm unsurların uyum içinde kullanılması ile ortaya şahane bir eser çıkar. 

Tek bir uçakla da iş yaparsınız ama binlercesini uyum içinde kullanarak daha iyi bir eser ortaya çıkarmanız da mümkündür.

Kaynakça

1. https://www.icao.int/publications/DOC8643/Pages/default.aspx

2. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_United_States_Tri-Service_aircraft_designations

3. https://airpowerasia.com/2020/04/24/challenges-of-integrated-air-defence/