İhracat Şampiyonu Adayımız HÜRJET İspanya İhalesini Kazanırsa; Romanya, Arjantin, Bulgaristan, Ukrayna, Portekiz, Brezilya, Endonezya, Tayland vd. Sırada mı?
İspanya; F-5'in değişimi için dört hava platformunu/uçağı ve sistemlerini incelerken, aynı zamanda yepyeni bir tasarım olasılığını da araştırıyor. Bu yeni tasarım; bir başka firma tarafından yapılmış bir tasarımı satın alıp, kendi özgün tasarımı olarak geliştirmeyi de kapsayabilecektir.
İspanya İleri Seviye Jet Eğitim Uçağı Tedarik Edecek, Adaylar Arasında HÜRJET de var.
Havacılık haber portalı AWIN (Aviation Week Network)’in haberine göre (Ref.-1); İspanya F-5 ileri seviye (lead-in) jet eğitim uçağının yerini alacak yeni bir platformun seçimine yönelik ihale sürecini hızlandıracak.
İspanya; F-5'in değişimi için dört hava platformunu/uçağı ve sistemlerini incelerken, aynı zamanda yepyeni bir tasarım olasılığını da araştırıyor. Bu yeni tasarım; bir başka firma tarafından yapılmış bir tasarımı satın alıp, kendi özgün tasarımı olarak geliştirmeyi de kapsayabilecektir.
İspanya’nın lead-in jet eğitim uçağı ihalesinde yarışacak aday uçaklar;
ABD Boeing’den T-7 Red Hawk,
Güney Kore, Korea Aerospace Industries (KAI)’den T-50 Golden Eagle,
İtalya Leonardo’dan M-346 Master ve
Türkiye Türk Havacılık ve Uzay Sanayi (TAI)’nden HÜRJET’dir.
Ancak, başka adaylar da bu ihaleye katılabilecekler. Çok çekişmeli bir ihale süreci olacağını şimdiden söyleyebiliriz.
İspanya İhalesindeki Aday Uçakları Kısaca Tanıyalım:
M-346 Master; İtalyan (Alenia Aermacchi Finmeccanica Leonardo-Finmeccanica) Leonardo frmasının, Rus Yakovlev ile birlikte tasarlamaya başladığı, akabinde anlaşmanın bozulması üzerine, Lonardo tasarıma M-346, Yakovlev de Yak/AEM-130 olarak devam etti. Her iki uçak karşılaştırıldıklarında birbirlerinin ikizi oldukları görülecektir.
M-346 Master, çift motorlu, subsonic bir jet eğitim ve hafif taarruz uçağıdır. Kapasite ve performans olarak, adayların arasında en düşük seviyedekidir.
İtalya, İsrail, Polonya, Singapur ve Yunanistan tarafından kullanılmaktadır.
T-50 Golden Eagle; Korea Aerospace Industries (KAI) ile Lockheed Martin tarafından ortak olarak geliştirilen Güney Kore yapımı süpersonik jet eğitim ve hafif taarruz uçağıdır. 2005 yılında hizmete girdi. Silahsın İleri seviye jet eğitim ve silahlı hafif taarruz uçağı versiyonları vardır.
G. Kore, Endonezya, Filipinler, Irak, Tayland ve Polonya tarafından kullanılmaktadır.
Adaylar arasında en kapasiteli olandır. HÜRJET’in silahlı versiyonu T-50’nin silahlı versiyonu ile eşdeğer veya daha yüksek kapasitede olacaktır. T-7’nin silahlı versiyonuna henüz karar verilmemiştir. ABD Hava Kuvvetleri T-7’nin veya yeni bir başka uçağın hafif taarruz varyantını düşünmektedir.
T-7 Red Hawk; Boeing tarafından Saab ile birlikte tasarlanan ve üretilen Amerikan/İsveç yapımı subsonik bir gelişmiş jet eğitim uçağıdır. Henüz test ve geliştirme safhasındadır. Silahlı versiyonu tasarlanmamıştır, ancak müşteri talebi olursa tasarlanabilecektir.
HÜRJET; TUSAŞ tarafından geliştirilmekte olan, turbofan motorlu, ileri seviye jet eğitimi ve yakın hava desteği uçağıdır.
Prototip test ve değerlendirme uçuşlarını sürdürmektedir. Jet eğitim varyantının 2025’de Türk Hava Kuvvetlerinde hizmete girmesi beklenmektedir.
Kapasite açısından T-50 ile eşdeğer veya daha yüksek kapasiteli olacaktır.
Son Yıllarda İleri Seviye Jet Eğitim Uçağı ve Yakın Hava Desteği/Hafif Taarruz Uçağı İsterlerini Tek Bir Uçakta Toplama Eğilimi Çok Yükseldi. Bu eğilimde “Optimizasyon” en önemli parametre haline geldi.
Ülkeler; bedeli ne olursa olsun, ülke savunmasında minimum gerekleri karşılayıp, mümkünse bunun üzerine çıkmaya çalışırlar. Bu eğilim ve kararlılık istisnasız her ülkede vardır. Bu amaç fonksiyonu; bir savaş uçağı tedariğinde optimizasyonu (mümkün olan en iyi) çok öne çıkan bir matematiksel modellemedir aslında.
Evet ülkenizi savunacak jet pilotlarınızı çok iyi eğitmek istersiniz. Ancak, onlara ileri seviye jet eğitimini sağlayan jet eğitim uçaklarınızı, havadan yere hafif taarruz görevlerinde de kullanabilseniz fena mı olur? Böylelikle, örneğin; envanterinizdeki F-16, Saab Gripen, Rafale, EF Typhoon, F-18, F-15, F-35 vd. 4. ve 5. nesil uçaklarınızın yükünü oldukça hafifletmiş olmaz mısınız? Üstelik bu uçaklarda uçacak pilotlara da çok ileri bir jet savaş uçağı eğitimi sağlamış olacaksınız.
Aslında bu hafif taaaruz görevini icra edecek jet savaş uçağını 1/2 adet F-16 kapasitesinde bir uçak olarak da düşünebiliriz. Bu uçağı; düşük satın-alım ve bakım-idame maliyetli (ekonomik), faaliyet oranı yüksek (günde ortalama 3 sorti yapabilen), arıza oranı düşük, arızaya müdehale için ergonomik (uçak bakımcı dostu), etkin kapasiteli ve kullanımı kolay (pilot dostu) ama üzerinde AESA radarı dahi olan, Fly By Wire kontrollü, modifikasyona ve modernizasyona yani sürekli geliştirmeye çok müsait, yapısalı sağlam, yedek parça akışı mükemmel ve maliyet-etkin v.d. kuvvet çarpanı özelliklerle bezerseniz, sizden almak istemeyecek ülke zor bulursunuz.
HÜRJET tüm bu özellikleri sağlayacak görünüyor, üstüne üstlük gerçekten sleek (şık) bir aerodinamik tasarıma sahip; tasarımı yönüyle süper bir 4+++ nesil uçak olduğu görülüyor. Test ve değerlendirme safhasının çok verimli yürütüldüğünü, TUSAŞ’ın liderliğinde ve özellikle ASELSAN ve diğer Türk OEM (Original Equipment Manufacturer)’lerin hiç umulmadık seviyedeki üstün katılımları ve özgün tasarım katkılarıyla; “evet cidden gerçek bir 4+++ nesil uçak yapmışız” izlenimini rahatlıkla ediniyorsunuz. Uçağın, özellikle Türk Hava Kuvvetlerine tesliminden sonra elde edilecek feedback (geri besleme) ile daha da geliştireceğini şimdiden iddia edebiliriz.
HÜRJET’in nelerini eleştirebiliriz, diye kendi kendime soruyorum, gerçek verileri inceleyebilsek belki eleştireceğimiz kriterler yakalarız ama aerodinamik tasarımına baktığımda; gerçekten eleştirebileceğim bir nokta yakalayamıyorum. Ne demek istediğimi anlamak için; Boeing ve SAAB’ın tasarladıkları T-7’nin aerodinamik tasarımına bakmak yeterli olacaktır.
TUSAŞ’ın Müşteriye Etkin Bir “Saha Mühendisliği-Field Engineering” Desteği Sağlaması, Kritik Öneme Haiz, Çok Elzem Bir Hizmet Olacaktır.
TUSAŞ’ın Türk Hava Kuvvetlerine etkin, kapsamlı ve verimli bir “Saha Mühendisliği-Field Engineering” desteği sağlaması; HÜRJET’in “Ömür Devir Döngüsünün” mükemmel işlerliği; onun tedariğini düşünen potansiyel müşterilerini için PARAMOUNT (En Önemli) kriterdir. Çok etkili ve mükemmel yürütülen bir saha mühendisliği modelinin muhakkak tasarlanacağını değerlendiriyorum.
HÜRJET de Milli Motor Kullanılmaması İhracatı İçin Dezavantaj Değil Avantajdır.
HÜRJET’in tasarım amacına uygun kapasitede bir milli jet motorumuz geliştirilene kadar, 1xGeneral Electric F404-GE-102 turbofan motoru kullanılacaktır. Elbette milli motorumuz ile uçması bize ciddi bir milli kabiliyet kazandıracaktır ama GEF404 ile uçması ise; ona ciddi bir ihracat avantajı sağlayacaktır. Üstelik ülkemizin GE ile ortak olduğu köklü bir şirketi de (TEI) mevcuttur. Ayrıca Türk Hava Kuvvetleri GE motorlarında çok köklü ve yüksek bir MRO&U (Maintenance, Repair, Overhaul & Upgrade) kabiliyetine, bilgi ve tecrübesine sahiptir.
İspanya tam olarak nasıl bir jet savaş eğitimi uçağı arayışında?
İspanya F-5'lerinin kullanımdan kaldırılmasını 2030 sonrasına erteledi. F-5’in yerini alacak uçağın, seçimi, tedariği ve lojistik alt yapısının oluşturulması sürecini telaşsız ve sağlıklı yürütmek istiyor.
Eğer kendisi F-5’in yerini alacak bir savaş uçağı geliştirecek ise; bunu muhakkak, en az bir başka Avrupa ülkesiyle ortak olarak yapmayı arzu edecektir; bu durumda Fransa, İtalya veya İngiltere potansiyel adaylar arasında olacaktır, ancak HÜRJET’in dikkat çekici test ve değerlendirme süreci; Türkiye’yi de özgün tasarıma dahil olabilecek adaylar arasına koyuyor. Yani, İspanya; HÜRJET’i almasa dahi, yeni bir ileri seviye jet eğitim uçağı tasarımında TUSAŞ’ın tecrübesinden yararlanmak isteyecektir.
İspanya’nın önümüzdeki yıllardaki jet savaş uçağı kullanım planları nelerdir?
İspanya; bir Avrupa konsorsiyumu olan Geleceğin Savaş Hava Sistemi (FCAS- Future Combat Air System) programına da dahildir. 6. nesil bir uçak tasarımı ve inşası amaçlı bu program; Fransa adına Dassault Aviation, Almanya adına Airbus ve İspanya adına Indra Sistemas tarafından yürütülmekte ve geliştirilmektedir.
2045 yılı civarında; Fransa'nın Rafale'inin, Almanya'nın EF Typhoon'unun ve İspanya'nın EF-18 Hornet'inin yerini alacak altıncı nesil bir jet avcı uçağı olan bu Yeni Nesil Savaş Uçağı (NGF-Next Generation Fighter)’ın; ilk prototipinin test uçuşunun 2027 civarında, hizmete girişinin ise 2045 civarında olması bekleniyor.
HÜRJET İspanya İçin Optimum (Olabilecek En İyi) İleri Seviye Jet Eğitim Uçağıdır
İspanyol Hava Kuvvetlerinin belkemiği çoğunlukla taarruz rolündeki 84 adet EF-18A ve çoğunlukla hava savunma rolündeki 68 adet EF 2000’den oluşmaktadır. EF-18A yaklaşık 20+ yıl daha serviste kalacaktır. EF 2000’ler yeni varyantlar ile takviye edilmektedir. İspanya’nın F-35 alımı planları da bazen gündeme gelmekte, ancak bu konuda çok da istekli olmadıkları gözlemlenmektedir.
İspanyol Hava Kuvvetleri envanterinde; önümüzdeki 21 yılda EF-18A ve EF 2000 temel uçaklar olacaklar, 2045’den itibaren ise; FCAS/NGF ve EF 2000 uçakları havadan taarruz ve hava savunma görevlerini icra edeceklerdir.
Birisi 4++ diğeri 6.nesil olan bu uçaklara geçişi sağlayacak 4++ nesil bir ileri seviye jet eğitim uçağı; F-5’lerin servisten alınacağı 2030’dan itibaren, İspanyol Hava Kuvvetleri için gereklidir.
FCAS programında meydana gelecek gelişmeler; 2045’lerde 60 yaşını aşmış EF-18A’ların hizmete devam etmelerini gerektirecektir. Eğer uygun yapısal, aviyonik ve motor modernizasyonları yapılmadıysa, bu çok emniyetli ve verimli olmayacaktır. Yaşlı uçaklarda sürekli modernizasyon yapmak da ekonomik olarak çok masraflı olacaktır. Belirli bir gövde ömründen sonra özellikle yapısal modernizasyon ise; mümkün olamayacaktır.
İşte tam da böyle bir muhtemel hava gücü erozyonunda; hafif yakın hava desteği kabiliyetli bir jet eğitim uçağı, İspanya hava gücünü takviye edebilecektir.
Hem EF-18A hem de EF 2000 öncesi, bu uçaklarda uçacak pilotların, onların konfigürasyonundaki bir eğitim uçağında ileri seviye eğitim alabilmeleri hem çok ekonomik hem de çok etkili olacaktır. Bu ihtiyaç, FCAS uçuşları öncesindeki eğitim için daha da kritik hale gelecektir.
İspanya özgün uçak tasarımı ve inşası konusunda tecrübeli bir ülkedir. Ortak tasarım ve üretim için de çok isteklidir. Temin edeceği bu uçakta da benzer talepleri olacaktır.
Yeni ve geliştirilmeye çok müsait bir uçak olan HÜRJET; İspanya’nın 2030 ötesi ihtiyacı için biçilmiş kaftan olacaktır.
İspanya ihalesinde HÜRJET’in en belirgin ve öne çıkan avantajları şunlar olacaktır:
Program etkinliği.
HÜRJET’in 2025’de Türk Hava Kuvvetlerinde servise girmesi bekleniyor. 2030’dan itibaren yeni nesil bir ileri seviye jet eğitim uçağı tedariği planlayan İspanya için bu avantajlı bir takvim olacaktır. HÜRJET; İspanyol Hava Kuvvetlerinde hizmete girmeden önce, Türk Hava Kuvvetlerinde 5+ yıldır uçuyor olacak. Bu; yeni bir hava silah sistemi alacak bir ülke için büyük avantajdır. Her müşteri ülke, alacağı silah sisteminin kendi ülkelerinin silahlı kuvvetlerinde etkinlikle kullanılıyor ve kendini ispatlamış olmasını ister.
Satınalma ve idamede maliyet etkinliği.
HÜRJET’in fiyatta kendi kategorisindeki KT-50 ve T-7’den daha avantajlı olacağını değerlendirebiliriz. M-346 fiyat olarak daha düşük kalabilir, ancak kapasite olarak HÜRJET seviyesinde değildir.
Kullanıcı (pilotlar & uçak bakımcılar) dostu, faaliyet oranı yüksek uçak.
Kullanıcı dostu uçak kavramı; askeri havacılıkta çok önemli bir performans göstergesidir. Hava güçleri; faaliyet oranları yüksek, o uçakta uçanları (pilotlar) ve onu uçuranları (uçak bakımcılar) yormayan, bunaltmayan uçakları tercih ederler. Bu tarz uçaklara “kullanıcı dostu” denir. HÜRJET’in kullanıcı dostu bir uçak olmasını temenni ediyoruz. Test ve değerlendirme safhası bu açıdan çok değerli bir süreçtir. Bu sürecin iyi yürütüleceğine ve değerlendirileceğine inanıyoruz. Kullanıcı dostu uçak kavramının tesisi; çok kafa yorulması gereken, çok zor, yüksek profesyonellik gerektiren bir uğraştır.
Kendini Harekât Ortamında Kanıtlanmış Uçak.
Bu konuda KT-50, M-346 kendilerini kanıtlamış uçaklardır, T-7 ve HÜRJET henüz kendi ülkelerinin hava güçlerinde hizmette değiller. HÜRJET 2025’den itibaren bu safhadaki etkinliğini kazanacak ve arttıracak. TUSAŞ’ın Hv.K.K.lığı ile birlikte HÜRJET’in idame safhasını yürütmesi, Türk Hava Kuvvetlerindeki uçuşlardan azami geri beslemeyi alması ve bu geri besleme ile sistem etkinliğini arttırma ve geliştirme süreçlerini yürütmesi, çok gerekli ve çok yararlı olacaktır.
İspanya’nın uçak tasarlama ve inşa etme kültürüne uyumluluk. İspanyol CASA (Şimdi AIRBUS MILITARY) Firması ile Köklü Bir İşbirliği Geçmişi.
İspanya’nın uçak yapma kültürü, isteği, bilgisi ve tecrübesi vardır. İspanya ihtiyacı olan ileri seviye jet eğitim uçağını kendisi de tasarlayıp inşa edebilirdi, ancak ihtiyacı olan yaklaşık 20 adet uçak için böyle bir çabanın maliyet-etkin olmayacağını değerlendirmiş olabilir.
Halbuki HÜRJET; sadece Türk Hava Kuvvetleri ihtiyacı için 100+ adet üretilecektir. Bu, başta İspanya olmak üzere, potansiyel müşteriler için; hem uçak alımında hem de bakım-idame safhasında ciddi bir ekonomik avantaj sağlayacaktır.
TUSAŞ, özellikle özgün modifikasyonlar ve idame safhası büyük bakımları için şimdilerde AIRBUS MILITARY olan CASA (Construcciones Aeronáuticas SA) firması ile HÜRJET’e özel uzun vadeli bir işbirliği anlaşması yapabilir. Bu anlaşma hem Türkiye hem de İspanya için yarar sağlayacaktır.
TUSAŞ ve CASA’nın özellikle CN-235T’de çok köklü ve uzun vadeli bir işbirliği, birlikte iş yapma kültürü mevcuttur.
İspanyol EF-18’lerde GE404 motorları kullanılıyor olması.
İspanyol EF-18’lerde GE404 motorlarının bir versiyonunun kullanılıyor olması ve bu motorlar için İspanya’da ciddi bir MRO&U kabiliyetinin bulunması, HÜRJET için avantajdır.
HÜRJET İspanya ihalesini kazanırsa; Romanya, Arjantin, Bulgaristan, Ukrayna, Portekiz, Brezilya, Endonezya, Tayland v.d. ülkeler de tedarik ederler mi?
Sıraladığımız bu ülkelerin, özellikle hafif yakın hava desteği uçaklarına ihtiyaçları olduğunu değerlendirmekteyim. Bu ülkelerin bazıları (İspanya, Romanya, Brezilya, Arjantin vd.) yakın hava desteği veya ona yakın kapasitede jet savaş uçakları tasarlamış ve üretmişlerdir. Evet; HÜRJET İspanyol ihalesinden galip çıkarsa, bunlar ve diğer ülkelerin açacakları ihalelerde de en ciddi adaylar arasında olacaktır. Çünkü bir uçak ne kadar çok sayıda imal edilir ve kullanılırsa, diğer aday kullanıcılara; “yaşam boyu etkinlikle idamesi” hakkında yüksek bir güven sağlayacaktır.
HÜRJET Milli Hava Harp Platformlarımız arasında “İHRACAAT ŞAMPİYONU” olma potansiyeline sahiptir.
Kaynakça:
1. Spain Revives F-5 Trainer Replacement, May 21, 2024