İtfaiye Uçakları: Yangınlara karşı MAFFS kullanan C-130 uçakları

Her yaz döneminde sıcak havalarda sıcak gündem haline gelen orman yangınlarına ve yine tüm yıl boyunca stratejik önemi olan tesislerde (TÜPRAŞ gibi) çıkabilecek olası yangınlara müdahalede, elde mevcut kaynakların en etkili şekilde, zamanında kullanılması bir zorunluluktur. Ülkenin ormanları, önemli tesisleri dikkate alınarak “havadan yangınlara müdahale” filosunun kurulması, bu filoda yeteri kadar uygun özelliklere sahip uçak, helikopter ve insansız hava araçlarının bulunması gerekir. Bu tür bir filonun varlığı, bir ülke için lüks değil, ülke zenginliğinin, yaşam sevincinin, yağmur döngüsünün, ırmak ve göllerdeki suyun devamının, buralardan beslenen hayvan ve bitkilerin yaşamının, insan olarak doğadan yararlanmak ve nihayetinde doğanın dengesinin korunmasının ve insanoğlunun geleceğinin teminatı için bu elzem bir ihtiyaçtır, ülkenin sigortasıdır. Buradan tasarruf olmaz, birkaç bürokratın inisiyatifine, miyop bakış açısına bırakılacak, sığ akıllarına emanet edilecek bir konu değildir. Bu devlet aklıyla yaklaşılması gereken, sadece bugün Türkiye’de yaşayanlar için değil, bu coğrafyada gelecekte de yaşayacak yarınımızın teminatı çocuklarımız için de “ortak akıl” gerektiren bir konudur.

Bu derece önemli bir konuda, gerektiğinde askeri imkân ve kabiliyetlerden de yararlanılması bu ortak aklın gereğidir. Bir bakıma “çift maksatlı” kullanım yaklaşımı benimsenmelidir. Ülke güvenliğinin teminatı için barış döneminde savunma planlama ihtiyaçları kapsamında Türk Silahlı Kuvvetlerinin envanterinde bulundurulması bir zorunluluk olan hava araçlarından, özellikle helikopterler, insansız hava araçları ve ulaştırma uçaklarının sahip oldukları yetenekler de dikkate alınmalıdır. Bazı hava araçları için ilave bir yetenek kazanımına gerek kalmaksızın, sadece Orman Genel Müdürlüğü ile Hava Kuvvetleri Komutanlığı arasında imzalanacak protokoller ile gerekli mekanizma kurulup, gerektiğinde bu protokol çerçevesinde yangınlara müdahale edilmesi (havadan keşif gözetleme, personel nakli, yardım malzemesi taşınması vb.) söz konusu olabilir.

Bununla birlikte, bazı hava araçlarını yangınlara karşı kullanabilmek için, öncesinde birtakım tadilatların yapılması, seyyar sistemlerin entegrasyonunun tamamlanması, uçuş mürettebatının başlangıç ve tazeleme eğitimlerinin alınması/takip edilmesi benzeri ön hazırlıkların yapılması gerekebilir. Örneğin C-130 ulaştırma uçaklarının, yangın döneminden önce ön hazırlıklar çerçevesinde yangın söndürme gerekliliklerine uygun olarak “hazırlanması” gerekir. Bu kapsamda, ABD tarafından 1970’li yıllarda “Modüler Havadan Yangına Müdahale Sistemini (MAFFS), askeri bir kargo taşımacılığının önde gelen uçaklarından olan Lockheed Martin yapımı C-130 Hercules uçaklarına entegre edilmiştir. MAFFS, uçağın kargo bölümüne yüklenebilen, böylelikle gerektiğinde C-130 uçaklarıyla orman yangınlara müdahale edilebilmesini sağlayan seyyar, uçaktan bağımsız bir sistemdir.

Amerikan Kongresinin orman yangınlarıyla mücadelede kullanılacak hava araçlarının satın alınmasına yönelik kaynak kullanımında kesintiye gitmesi, orman hizmetlerinden sorumlu ABD yetkililerinin yeni arayışlara yönelmesini tetikledi. MAFFS programı bunun sonucunda doğmuştur. ABD Orman idaresi tarafından, Hava Kuvvetleriyle bir iş birliği programı oluşturularak, C-130 uçaklarında taşınabilecek modüler bir sistem arayışına gidildi. Standart bir C-130 ulaştırma uçağına yerleştirilebilecek seyyar bir tank tasarlandı ve ilk uçuş testleri Temmuz 1971’de Kaliforniya’daki Aero Union tarafından gerçekleştirildi.

MAFFS, beş adet sıvı haznesinin birbirine eklenmesi neticesinde ortaya çıkan toplamda 10 220 litrelik bir tank, tankla birlikte taşınan ilgili ekipmanları, kontrol panelini, hava kompresörünü içeren düzeneğe verilen isimdir. Kargo bölümünde taşınabilen MAFFS’ın 1970’li yıllarda C-130 E ve H modellerine entegrasyonu gerçekleştirilmiştir.

MAFFS I olarak isimlendirilen bu sistemde, yangın söndürme sıvısı, uçağın kargo kapısından dışarı sarkıtılan iki borudan dışarıya püskürtme usulüyle 8 saniye içinde salınır. Sistem, 10 220 litrelik sıvının (su veya kimyasal geciktiriciler, karışımlar) tamamını bir yangın esnasında beş saniyede boşaltabilir. Sistem havada kullanıldığında, 18 m (genişlik) ve 400 m (uzunluk) boyutlarında toplamda 7 200 m²’lik bir alandaki yangını etki altına alacak şekilde bir kaplama sahası sağlar. Uçak meydana döndükten sonra, 8 dakika içinde MAFFS I sisteminin dolum işlemi tamamlanıp, uçağın tekrar yangın bölgesine gitmesi sağlanabilir.

Daha sonra Aero Union tarafından geliştirilen yeni model MAFFS sistemi, MAFFS II olarak isimlendirilmiştir. 11 000 litrelik tank haznesine sahip bu yeni sistem, birbirine eklemlemeli hazneler kullanmak yerine, yekpare tek bir tank olarak tasarlanmıştır. C-130 H uçaklarına uyarlanan MAFFS II sisteminin uçuş testleri, 2007 yılı ağustos ayında başarıyla tamamlanmış ve 2008 yılından itibaren yangınlara karşı kullanılmaya başlanmıştır. Püskürtme borusu, MAFFS II'de bir adettir ve uçağın kuyruk tarafına yakın bölgedeki paraşütçü atlatma kapısından dışarı sarkıtılan püskürtme borusundan sıvı dışarıya salınır. Boşaltma süresi de iyileştirilmiş olup, 5 saniye sürmektedir. MAFFS II sistemi havada kullanıldığında, 30 m (genişlik) ve 400 m (uzunluk) boyutlarında toplamda 12 000 m²’lik bir alandaki yangını etki altına alacak şekilde bir kaplama sahası sağlar.

MAFFS sistemleri, “Orman İdaresi” envanterine kayıtlıdır. Toplam 8 adet MAFFS Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılmakta, daha önceden belirlenmiş C-130 filoları, Savunma Bakanlığı tarafından Orman Hizmetleri ofisinin talebi doğrultusunda görevlendirilmektedir. Toplam 4 değişik yerde (Kaliforniya, Neveda, Wyoming, Kolorado) konuşlu C-130 filolarına MAFFS görevlendirmeleri verilmektedir. Yıl boyu kullanıma hazır olması yönünde planlama ve protokoller yapılmış olup, sistemin kullanımına ihtiyaç duyan yangınla mücadele birimlerinin C-130 uçakları filolarına azami 24 saat ön-hazırlık zamanı (askeri uçakların askeri görevlerden çekilmesi, uçakların MAFFS yüklemelerine hazır edilmesi, sistemlerin kontrollerinin yapılması, uçuş ekiplerinin görevlendirilmesi vb. için gerekli hazırlık zamanı) verilmesi standart bir kural olarak belirlenmiştir. MAFFS uçuşlarının maliyeti, yangın söndürme talebinde bulunan ilgili Orman İdaresi tarafından Savunma Bakanlığına yapılan ödemelerle karşılanmaktadır. MAFFS uçuş ekipleri her yıl ABD genelinde düzenlenen yangın tatbikatlarında eğitilmekte, tazeleme eğitimlerini almaktadır.

MAFFS donanımlı C-130’lar, ABD yangınları yanı sıra, yardım talepleri doğrultusunda Meksika, Avrupa, Afrika ve Endonezya’da da kullanılmıştır. ABD’ye ilave olarak MAFFS sistemini günümüzde kullanan ülkeler:

Brezilya: 2 adet MAFFS I sistemi (C-130) kullanılıyor. Yakın zamanda MAFFS II sistemi KC-390 uçaklarına entegre edilerek kullanılacak, MAFFS I iptal edilecek.

Kolombiya: 1 adet MAFFS II sistemi (C-130) kullanımda olup, yakın zamanda C-130 yerine KC-390 kullanılacak.

Yunanistan: MAFFS I sistemi (C-130) kullanılıyor.

İtalya: MAFFS I sistemi (C-130) kullanılıyor.

Portekiz: MAFFS I sistemi (C-130) kullanımda olup, yakın zamanda C-130 yerine MAFFS II sistemli KC-390 kullanılacak.

Tayland: MAFFS I sistemi (C-130) kullanılıyor.

Tunus: MAFFS I ve II sistemleri (C-130) kullanılıyor.

Fas: MAFFS I sistemi (C-130) kullanılıyor.

Küresel ısınmayla birlikte, Temmuz 2021 ayının son haftasından itibaren yaşadığımız yangın felaketiyle mücadele dönemi hepimize gösterdi ki, Türkiye’nin çok sayıda yangına müdahale edebilecek hava aracına ihtiyacı bulunmaktadır. Bu ihtiyacın ertelenecek bir durumu yoktur. Küresel ısınmanın yakın dönemde artarak devam edeceğini uzmanlar durmadan ifade etmektedir. O halde bizim durup, havaların serinlemesini bekleyecek bir lüksümüz bulunmamaktadır.

Yukarıda saydığımız ülkelerde olduğu üzere, Türkiye de 1998 yılında MAFFS sistemine sahip olmuş, birkaç yıl yangınlara karşı kullanmıştır. Ülkemizin sahip olduğu bu sistemin gerekirse modernize edilerek tekrar kullanılabilirliğini değerlendirmekte, diğer geliştirilecek çözümlere ilave olarak, C-130 uçaklarına entegre bu sistemlerin tamamlayıcı bir uygulama olarak orman yangınlarına karşı yeniden devreye sokulması hususunun düşünülmesinde fayda olduğunu değerlendiriyoruz.

Türk Hava Kuvvetleri Envanterindeki C-130 B Uçaklarına MAFFS Entegrasyonu

1998 yılında dönemin Çevre ve Orman Bakanlığı (şimdiki Tarım ve Orman Bakanlığı) ile Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı arasında imzalanan protokolle 6 adet C-130B Askeri Nakliye Uçağına MAFFS sistemi entegrasyonuna yönelik tedarik süreci başlatılmıştır. 1 adet MAFFS sistemi ABD’den hazır alım (uçuş eğitimleriyle birlikte) satın alınmıştır. Diğer beş sistemin Kayseri’deki 2’nci Hava İkmal Bakım Merkez Komutanlığı tarafından üretilmesine karar verilmiştir. ABD’den tedarik edilen MAFFS kitiyle ilk uçuşlar, 17-19 Ağustos 1999 TÜPRAŞ yangını esnasında gerçekleştirilmiştir. Antalya ve takiben Yenişehir meydanlarından yapılan toplam 39 sortilik uçuş görevlerinde kullanılan MAFFS kitleriyle ülkemizin bu stratejik tesisinde deprem sonrası çıkan yangına Hava Kuvvetleri C-130 uçağıyla müdahale edilmiştir.

TÜPRAŞ yangınına müdahale esnasında MAFFS sisteminin etkinliği kanıtlanmıştır. O dönemde yangın görevine katılan bir pilotumuzun bu olaya yönelik anılarını kaleme aldığı TÜPRAŞ YANGINI ANILARI'nda vurguladığı üzere, daha fazla uçak ve MAFFS sistemiyle bu tür yangınlara müdahale edilmesi gerektiği ortaya çıkmıştır.

Devletimizin kaynak planlaması dahilinde MAFFS sisteminde kullanılan kitlerin Türkiye’de üretim maliyetini Savunma Sanayi Başkanlığı (eski adıyla müsteşarlık) karşılamıştır. Üretilen kitler Tarım ve Orman Bakanlığına teslim edilmiştir. Kitlerin bakım ve idamesinden bu bakanlığın ilgili personelinin, yangınlara karşı uçağa yüklenmesinden ve kullanımından Hava Kuvvetlerinin sorumlu olmasına karar verilmişti. Protokole rağmen, kış aylarında Kayseri’de konuşlu 12’nci Hava Ulaştırma Üs Komutanlığı kitlerin bakımlarını yapmış, uygun hangarlarda muhafaza etmeye devam etmiştir.

Bu arada, yangın söndürme faaliyetlerinde kullanılan C-130 uçaklarında kılcal çatlak oluşumunun gerçekleşebileceği, bunun daha sonra uçaklarda büyük yapısal problemleri beraberinde getirebileceğine dair değerlendirmeler yapılması üzerine, milli MAFFS projesi ve C-130 uçaklarının bu çerçevede kullanımını askıya almak gerektiğine dair çalışmalar Hava Kuvvetleri Karargahında yapılmak durumunda kalınmıştır. Envanterinde sınırlı sayıda C-130 bulunan ve bir kısmı aviyonik modernizasyonuna (Erciyes projesi) tabi tutulmakta olan C-130 uçak sayısının askeri ihtiyaçları ancak karşılamakta olduğu göz önüne alan Türk Hava Kuvvetleri, ortaya çıkan yapısal problemin geleceğe yönelik askeri ihtiyaçlara menfi etkisi olabileceğini değerlendirmiştir. Muhtemel bir harpte askeri kuvvetlerin/malzemenin bir yerden başka bir yere ulaştırılmasında stratejik öneme sahip C-130 uçaklarının öncelikle güvenlik ve savunma ihtiyaçları için kullanılması gerektiği, bu tür yangın söndürme görevlerine devam edilmesi halinde, ilerde envanterde yeteri kadar C-130 uçağı kalmayabileceği düşüncesiyle, Hava Kuvvetleri C-130B uçaklarını yangın söndürme görevlerinden çekme ihtiyacı hissetmiş olabilir.

Neticede 2006 yılında, ağır yük, yüksek G sebebiyle oluşan yapısal hasar oluşumu gerekçesiyle, 17 Haziran 2002 tarihinde meydana gelen ABD’deki sivil C-130A kazasının da etkisiyle olsa gerek, Kayseri’deki 222’nci Hava Ulaştırma Filo Komutanlığı bünyesindeki C-130’lara entegre MAFFS kitlerinin kullanımına son verilmiştir. Oysa, kırım yapan uçakla Hava Kuvvetleri envanterindeki uçaklar aynı değildir ve Hava Kuvvetlerinin sahip olduğu modern bakım imkanları eski C-130A uçaklarına uygulanmamış, bir açıdan bu uçaklar ihmal edilmiş olduğundan bu tür bir kaza yaşanmıştır.

Yangın söndürme uçağı olarak kullanılan C-130 uçaklarıyla, diğer uçaklarla olduğu üzere, doğal olarak kazalar da yaşanmaktadır:

-- 17 Haziran 2002 tarihinde, Kaliforniya’da yangına müdahale etmekte olan 1957 yapımı olup, 1986 yılında askeri kullanımı sonlandırılan “sivil” bir C-130A uçağıydı. Kazada, kanat diplerindeki yorgunluk nedeniyle, önce sağ daha sonra sol kanatın bükülmesi/kopması sonucu düşmüştür. Kaza incelemesinde uçağın sivil kullanım esnasında gerekli yapısal (structural) kontrollerinin ihmal edildiği, bunun tüm diğer sivil işletmelerin tanker uçaklarında da olabileceği gündeme getirilmiş, uçak bakımlarının gerektiği şekilde yapılmasına dikkat çekilmiştir. Bunun üzerine ABD Orman İdaresi, MAFFS sistemli askeri C-130 uçakları hariç, geçici süreliğine (yapısal iyileştirmeler/bakımlar tamamlanıncaya kadar) sivil tankerlerin yangın söndürme kapsamındaki sözleşmelerini iptal etmiştir.

-- 1 Temmuz 2012 tarihinde yangına müdahale esnasında ABD’de düşen C-130 uçağının düşme nedeni olarak, “yangın bölgesindeki havanın türbülanslı oluşu ve alçak irtifada ani ve şiddetli rüzgâr değişiminin uçağın pilotlar tarafından kumanda edememesine sebebiyet vermesi” gösterilmiştir.

-- 23 Ocak 2020 tarihinde Avustralya’da yaşanan kazada düşen C-130Q (eskiden elektronik harp görevlerinde kullanılan) uçağının (Coulson firması tarafından T-134 uçağı olarak işletilen sivil versiyonu) düşmesinin nedeni, “kötü hava şartlarında, alçak irtifada yangına müdahale edilmesi” olarak gösterilmiş, düşen uçakta herhangi bir yapısal/malzeme yorgunluğunun bulunmadığı ifade edilmiştir. Bu iki kazanın da açık bir şekilde gösterdiği üzere, yangınlara MAFFS kitleriyle müdahale eden C-130 pilotlarının uçuş emniyeti gerekliliklerine mutlak riayeti bir zorunluluktur. Ayrıca, MAFFS uçuş eğitimi almamış pilotların yangınlara müdahale görevlerine de planlanmaması gerekir.

Orman yangınlarına müdahale uçuşları, Hava Kuvvetleri tarafından icra edilen normal askeri ulaştırma görevlerine göre oldukça riskli görevlerdir. Kayseri’deki 222’nci Filo Komutanlığının “alçak irtifada malzeme atma” görevlerine kısmen benzeyen bir görev şekli olarak görülebilir yangınlara müdahale uçuşları. Özellikle alevlerin üzerinden uçulmak durumunda kalınması ve prensipte “ne kadar alçak irtifa, o kadar etkili sonuç” gerektiren yangını söndürme maksatlı geçişler yapılması, askeri görevler haricinde, uçuş mürettebatının ilave eğitimler almasını ve eğitim alan personelin iyi bir planlamayla devamlı olarak “yangın görevi bekler” noktalarında nöbet tutmasını gerektirmektedir. Bu gerçekten, elinde yeterli uçuş mürettebatı olmadığı dönemlerde, Hava Kuvvetlerini personel yönüyle zorlayan kritik bir faktördür. Ayrıca, MAFFS görevlerinin, askeri görevlere ilave olarak Hava Kuvvetlerine birtakım külfetleri beraberinde getirmesi de normaldir.

Günümüzde birçok ülke tarafından kullanılmakta olan MAFFS II sistemi, özellikle C130 uçaklarının H ve J modelleri için yapılmıştır. Bu nedenle bu uçakların üzerinde yapısal modifikasyona gerek kalmaksızın, 2-3 saat süren bir elektrik tadilatı sonrasında uçaklarda kullanımına imkân tanımaktadır. H ve J kadar olmasa da ilave işçilik/tadilat modifikasyonları ile, süratle MAFFS II kullanımına veya eşdeğeri olarak üretilecek milli versiyonuna ülkemizdeki tüm mevcut C-130 uçaklarında geçilebileceğini düşünüyoruz. Her durumda, ülke ihtiyaçları göz önünde bulundurularak, mevcut MAFFS kitlerinin modernize edilerek ve gerekiyorsa yenileri imal edilmek/satın alınmak suretiyle C-130 uçaklarında kullanımına başlanmasını, özellikle yaz döneminde Temmuz-Ağustos aylarında kullanımını “tekrar değerlendirmek” gerektiği aşikardır. Bu yaklaşım tekrar hayata geçirilebilirse, yaz aylarında, özellikle Temmuz ve Ağustos dönemlerinde, yangınlara kısa sürede müdahale edebilmek için, Gaziantep, Hatay, Adana, Antalya, Dalaman, Bodrum, İzmir, Edremit meydanlarına konuşlandırılacak MAFFS sistemleri kullanılabilir. Yangın hadiselerinin arttığı, durumun kritikleştiği dönemlerde C-130 uçakları gerekirse uçuş mürettebatıyla birlikte 7/24 bu meydanlarda “yangın bekler” tutulabilir. C-130 uçaklarına yönelik ihtiyacın "stratejik" olmasına yönelik bir değerlendirme olabilir. Bu durumda Türk Hava Kuvvetleri envanterindeki CN-235 CASA uçaklarından uygun görülecek sayıda ulaştırma uçağı, daha küçük MAFFS kitlerinin bu uçakları entegre edilmesiyle birlikte, yangınlara karşı kullanılabilir. CASA firmasının bu manada teknik çalışmaları zaten mevcut olup, gereken teknik destek kolaylıkla elde edilebilir.

Bu tür bir “yangın bekler” sistemin Hava Kuvvetlerini yoracağı aşikardır. Alternatif bir çözüm tarzı olarak, Hava Kuvvetlerine daha az görev yükü getirecek şekilde, gerekirse Hava Kuvvetleri bakım yönetim sistemine entegre edilecek, sivil C-130 uçaklarının yangın söndürme uçağı olarak kullanılması düşünülebilir. Orman Genel Müdürlüğü öncülüğünde bazı ülkeler tarafından askeri ihtiyaç kalmadığından envanterleri dışına çıkarılabilecek C-130 uçakları bu kapsamda değerlendirilebilir. Satın alınacak C-130 uçaklarına MAFFS sistemi entegre edilerek, bu uçakların sivil yangın söndürme tankeri statüsünde, işletici bir firma marifetiyle veya Orman Genel Müdürlüğünün kendi teşkilatının işleteceği uçaklar olarak yangınlara karşı etkin bir şekilde uzun yıllar kullanılabileceği de dikkate alınmalıdır.

Bu yazımızda yararlanılan kaynaklardan bazıları aşağıdadır:

Beyaz Gazete (2021). Yangin Söndürme Kitleri C-130 Uçaklarinda Ileri Seviyede Yorulmaya Sebebiyet Veriyor, 3 Ağustos, https://beyazgazete.com/haber/2021/8/3/yangin-sondurme-kitleri-c-130-ucaklarinda-ileri-seviyede-yorulmaya-sebebiyet-veriyor-6168998.html

AYYILDIZ M. (2021). C-130 Uçakları Neden Yangın Söndürmede Kullanılmıyor? 30 Temmuz, https://www.savunmasanayist.com/c-130-ucaklari-yangin-sondurme/

Airline Haber (2020). “Yangın söndürme uçağının düşmesi sonucu 3 kişi yaşamını yitirdi.”, 23 Ocak, <https://haber.im/yangin-sondurme-ucaginin-dusmesi-sonucu-3-kisi-yasamini-yitirdi/> s.e.t. 8.8.2021.

TOPÇU Y. (2021). MAFFS, 8 Ağustos, <https://savunmaanaliz.com/c130-maffs/> s.e.t. 8.8.2021.

Foto Dosya (2002). Alev Yutan Herküller, 222.Filo Orman Yangınlarına Savaş Açtı, Tempo Dergisi, Sayı 51/784, 19-25 Aralık.

Wildfire Today. (2020). “Report released for fatal crash of C-130 air tanker in Australia”, 25 Eylül, <https://wildfiretoday.com/2020/09/25/report-released-for-fatal-crash-of-c-130-air-tanker-in-australia/> s.e.t. 8.8.2021.

Wildfire Today (2012). “Air Force report says microburst caused crash of MAFFS air tanker”, 14 Kasım, <https://wildfiretoday.com/2012/11/14/air-force-report-says-micorburst-caused-crash-of-maffs-air-tanker/> s.e.t. 9.8.2021.

Maffs Corp. (2021). <https://maffs.com/why-maffs/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CR7M0qwIMgg/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CQovLRchPGl/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CPlv-eaB4tL/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CPY0jh2BPjt/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CM8WVmdBfGU/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CMyHgYfBWNp/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CLVEB3RBOyM/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CK7G3kUBaAO/> s.e.t. 9.8.2021.

<https://www.instagram.com/p/CKFuG-zBFgI/> s.e.t. 9.8.2021.

2002 United States airtanker crashes <https://en.wikipedia.org/wiki/2002_United_States_airtanker_crashes> s.e.t.9.8.2021.

Marsaly F. (2015). “Fire Bombers drop systems”, 1 Eylül, <http://www.marsaly.fr/fred/fire-bombers-drop-systems/> s.e.t.9.8.2021.