MMU Kaan’ın Motorundaki Gecikmeye Neden Olan Ethem Sancak mı?

21 Şubat’ta MMU Kaan, Amerikan yapımı F110 motorlarıyla uçtu. Motorların Türk yapımı olmasını hepimiz isterdik ancak TUSAŞ mühendisleri elinden çıkan ve uçmaya hazır hale gelen Kaan’ın Türkiye’de üretilmiş motorları beklemesi tüm projeyi geciktirecekti. Bu nedenle milli motoru beklemek TUSAŞ’ın önceliği olmadı. Başlangıçta öngörüldüğünün aksine, yurtiçinde ‘yerli ve milli’ jet motoru ile uçağı geliştirme süreçleri takvimsel olarak birbirine paralel ilerleyemedi. Motor maalesef birkaç adım geriden geliyor.

Her şeye rağmen MMU Kaan’ın ilk uçuşunu denenmiş ve kendisini kanıtlamış General Electric üretimi F110 motorlarıyla yapması, uçuş testlerinin doğasında var olan risk yönetimi açısından daha isabetli bir tercih olmuştur diyebilirim.

MMU Kaan için motor geliştirme bağlamında öne çıkan strateji, Türk Kale Grubu ile İngiliz Rolls-Royce'un ortak girişimi TAEC tarafından Kaan gereksinimlerine uygun motorun üretilmesiydi. Motorun geliştirilmesi, sistem ve yer testleri aşamalarının tamamlanmasını takiben aşamalı entegrasyon yaklaşımıyla, Kaan’da TAEC motoruna geçiş yapılması öngörülüyordu. Ancak bu öngörü, planlama realize edilemedi.

MMU Kaan Motorunu Ethem Sancak’ın “BMC’si yapacak” ısrarı Motor Geliştirme Sürecinde en az iki yıllık gecikmeye neden oldu

2010 yılı Aralık ayında alınan Savunma Sanayii İcra Kurulu (SSİK) kararıyla başlatılan MMU projesi kapsamında, 2014 yılı sonuna kadara yapılan çalışmalar neticesinde, aşağıda sıralanan üç farklı uçak tasarım seçeneği ortaya çıkmıştı:

Birinci Seçenek: FX-1, Çift motorlu, Lockheed Martin tarzı gövde yapısı

İkinci Seçenek: FX-5, Tek motorlu, F-16 benzeri bir gövde yapısı

Üçüncü seçenek: FX-6, Tek motorlu, Saab JAS-39 Gripen benzeri kanartlı gövde yapısı.

8 Ocak 2015 tarihli SSİK toplantısında, FX-1 seçeneği ile devam edilmesi kararı verildi. Bu kararı hayata geçirmek için 13 Mart 2015 tarihinde MMU motorunu geliştirmek üzere Teklife Çağrı Dokümanı yayınlandı. Türkiye’de motor altyapısının geliştirilmesi, olabildiğince yerlilik oranının yükseltilmesi amaçlandı. Bu çerçevede üç firmadan (General Electric, Snecma ve Eurojet) olumlu dönüş yapıldı. Ancak bu firmalarla görüşmelerde Türk tipi jet motoru altyapısını geliştirmek için bu firmaların yeterince istekli olmadıkları görüldü.

Bu arada, TUSAŞ ana yükleniciliğinde yürütülecek olan MMU projesine destek olacak yabancı işbirliği firması arayışı başladı. MMU Proje Yönetim Ofisinin (PYO) gözetiminde TUSAŞ tarafından yayımlanan Teklife Çağrı Dosyasına (TÇD) gelen cevaplar değerlendirildi ve 2015 yılı Aralık ayında BAE Systems üzerinde karar kılındı. BAE Systems ile uzun vadeli stratejik iş birliği (projenin ömür devri boyunca, üçüncü ülkelere satış da dâhil) öngörüldü. Bu kapsamda uçağın konfigürasyon ve motor seçimlerinin, BAE Systems ile birlikte, sözleşme imzası öncesi yürütülecek çalışmalar ile belirlenmesi planlanmıştı.

5 Ağustos 2016 tarihinde Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) ile TUSAŞ arasında imzalanan sözleşme ile TUSAŞ, MMU Kaan’ı üretecek ana yüklenici firma olarak belirlendi. Aynı günlerde İngiliz motor firması Rolls-Royce da “Türkiye'nin dünya çapında güçlü bir savunma ve havacılık endüstrisi kurmasında önemli bir rol oynayacağı inancıyla”, Türkiye’de Gelişmiş Üretim ve Teknoloji Merkezi kurmak için isteklilik gösterdi. Aynı zamanda Eurofighter Typhoon savaş uçaklarında kullanılmakta olan EJ200 motorunu Türkiye’de üretmeyi teklif etti. Bu çerçevede İngiliz hükümeti, Rolls-Royce'un da bu projeye katılımı için Türk hükümet yetkilileri nezdinde yoğun çaba sarf ediyordu.

Yine o günlerde, İngiltere ve Türkiye arasındaki görüşmeler neticesinde 2017 yılı Ocak ayında taslak yol haritası belirlendi. Bu yol haritasına uygun olarak, BAE Systems ile TUSAŞ arasında uçak geliştirmeye yönelik 100 milyon sterlin (125 milyon USD) tutarında ‘Ana İlkeler Sözleşmesi (Heads of Agreement)’ 28 Ocak 2017 tarihinde Ankara’da imzalandı. Anlaşmayla BAE System ile TUSAŞ’ın Milli Muharip Uçağı geliştirmek için birlikte çalışmalarına karar verildi. Anlaşma tutanağı ise IDEF 2017 sırasında imzalandı. 10 Mayıs 2017 tarihinde Milli Muharip Uçak Geliştirme Programı Türkiye ve Birleşik Krallık Hükümetleri Arasında Mektup Teatisi Töreni yapıldı. İmza törenine dönemin Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Abidin Ünal da katıldı.

IDEF 2017: Rolls-Royce ve Kale Grubu, MMU Kaan’a birlikte motor üretecek

IDEF 2017 esnasında Hv.K.K.lığı harekât isterlerini karşılayabilmek amacıyla belirlenen çift motorlu Kaan konfigürasyonunda kullanılması hedeflenen özgün Motor Geliştirme Projesi de devreye sokulmak istendi.

Türkiye’nin daha önce herhangi bir turbofan motor geliştirme tecrübesi bulunmadığı için özgün motorun geliştirilmesi amacıyla yabancı bir partnerle çalışılması ihtimali ağır basıyordu. İngiliz motor üreticisi Rolls-Royce ve Türk ortağı Kale Grubu, TF-X'e motor üretmek için IDEF esnasında ortak bir çalışma başlatma kararı aldı.

Havacılık ve Savunma alanında ülkemizin en dinamik gruplarından biri olarak bilinen Kale Grubu, Türkiye'nin ihtiyaç duyacağı gaz türbinli askeri ve ticari uçak motorlarının geliştirilmesi için dünyanın en büyük uçak motoru üreticilerinden Rolls - Royce firması ile Haziran 2016'da görüşmelerini tamamlayarak el sıkışmıştı. Bu kritik anlaşmanın imza töreni 8 Mayıs 2017 tarihinde İstanbul Ritz Carlton Otel'de gerçekleştirilmişti. Askeri ve ticari/sivil uçak programları için birden fazla motor geliştirmeyi ve üretmeyi hedefleyen TAEC (Turkish Air Engine Company) Uçak Motor Sanayi A.Ş.'nin, tüm gaz türbini komponentlerinin tasarım ve üretimi konusunda Türkiye'deki mevcut kapasitenin tamamını kullanması planlanıyordu.

"Büyük bir üretim hedefinden söz ediyoruz"

Kale Grubu Başkan Yardımcısı Osman Okyay, IDEF 2017 esnasında imzalanan anlaşmanın imza töreninde yaptığı konuşmada, küresel üretim kabiliyeti ve bilgi birikimlerinin kendilerini Türkiye'nin havacılık ve savunma sanayisi için daha büyük sorumluluklar almaya teşvik ettiğini söyledi.

Türkiye'nin önündeki en büyük hedeflerden birinin kendi uçağını yapmak olduğunu anlatan Okyay, konuşmasına şöyle devam etti: "Adına TF-X denilen milli savaş uçağından sivil uçaklara kadar çok büyük bir üretim hedefinden söz ediyoruz. Dünyada kendi uçağını üretebilen çok az ülke var ve bu gerçekten çok iddialı olmayı gerektiren bir hedef. Ülkemize ve üretim kabiliyetimize olan inancımız, bizi bu projede rol alma arayışına itti. Bu süreçte karşımıza en az bizim kadar hevesli bir grup olan Rolls-Royce çıktı. Kale Grubu ve Rolls-Royce olarak, ülkemizin sivil ve askeri uçak projelerinin motorlarını tasarlayıp üretmek üzere ortak olma kararı aldık."

Konuşmasının ardından soruları yanıtlayan Okyay, ortaklık sürecinin, Türk mühendislerin işe alınıp onların İngiltere’de eğitimiyle başlayacağını bildirdi.

"İlk motoru 2023'te uçurmayı hedefliyoruz"

Sıfırdan bir motor olacağı için projede uzun bir tasarım ve geliştirme dönemi bulunduğunu anlatan ifade eden Osman Okyay, "İlk motoru 2023'te uçurmak hedefimiz var. Ancak sertifikasyon ve iyileştirme süreçleri bir miktar daha vakit alacaktır. Bizim tahminimiz, bütün sertifikasyon süreçleri tamamlanmış halde en geç 2030 gibi (Kale Savunma’nın Bandırma’da satın aldığı 1 milyon 100 bin metrekare arazi üzerinde kurulacak fabrikada) seri üretime başlanmasıdır. İnşallah daha erken de bunu başarırız." dedi.

İleride başka motorların geliştirilmesini de hedeflediklerini aktaran Okyay, kurulacak şirketin adının TAEC Uçak Motor Sanayi AŞ olacağını söyledi.

Rolls-Royce Yetkilisi Cholerton: Türkiye'ye inanıyoruz

Rolls-Royce Savunma ve Havacılık Grubu Başkanı Chris Cholerton da TF-X projesinde milli bir motor geliştirmek üzere Kale Grubu ile birlikte çalışma fırsatına sahip oldukları için mutluluk duyduklarını ifade etti.

Türkiye'nin savunmada yerlileşme hedefini desteklediklerine işaret eden Cholerton, "Türkiye, bu projenin her aşamasında yer alacak. Sağlayacağı yerel katkıya çok inanıyoruz. İngiltere, Türkiye ile ortak olmak konusunda çok kararlı. Türkiye'ye inanıyoruz. Bu proje de Türkiye'ye bağlılığımızın bir göstergesi. Türkiye'de enerji alanında da bir heves var. Bu ve benzer projelerle kabiliyetimizi buraya taşımak bizim için güzel bir fırsat." değerlendirmesinde bulundu.

İmza töreni sonrasında konuşan SSB Başkanı İsmail Demir de “İngiliz Rolls-Royce, Türkiye'de Kale Grubu ile birlikte motor üretimini yapacak” diyordu.

Ethem Sancak Devreye Giriyor, Motor Üretim İşi Sekteye Uğruyor

Rolls-Royce ve Kale Grubunun Ortak Şirketi ‘TAEC Uçak Motor Sanayi A.Ş.’ Nasıl Engellendi?

Dünyanın en büyük uçak motor üreticilerinden olan İngiliz Rolls-Royce şirketi, bu yönde bir girişimde bulunmuş ve Kale Grubu ile birlikte 2017 yılı içerisinde ‘TAEC Uçak Motor Sanayi A.Ş.’ adında bir şirket kurulmuştu. Yeni motor şirketi, başta MMU olmak üzere Türkiye’nin sivil ve askeri alanda ihtiyaç duyduğu uçak motorlarını geliştirmeyi hedefliyordu. Ortak motor üretimi için kurulan şirketin %51 hissesi Kale Grubu’na aitti. Söz konusu girişim sayesinde, Türkiye'nin dünyada az sayıdaki uçak motoru üreticisinden biri olması ve uçak motoru ihracatçısı konumuna yükselmesi bekleniyordu.

Ancak çeşitli konularda yaşan anlaşmazlıklardan ötürü TAEC Şirketinin faaliyete geçemeyeceği savunma sanayii çevrelerinde konuşulmaya başlanmış ve Rolls Royce’un, Kale Savunma ile birlikte ülkemizde kuracağı jet motoru fabrika yatırımı da iptal edilmişti.

TAEC’in Önünü Ethem Sancak mı Kesti?

Söylentilere göre Kale Grubunun Rolls-Royce ile Türkiye’de MMU Kaan motorunu üretmek için TAEC’in kurulmasına Savunma Sanayii Başkanlığı da sıcak bakıyordu. Bu nedenle de IDEF 2017 esnasında Kale ve Rolls-Royce ortaklığıyla TAEC’in kurulmasına destek olunmuştu. Zira Kale Grubunun Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan motor fabrikasını İngilizlerle birlikte Türkiye’de kurmak için “icazet aldığı”, buna dayanarak iki firma arasında IDEF’te imzaların atıldığı konuşuluyordu.

Ancak iki firma arasında imzalar atılır atılmaz ortalık karıştı. Daha doğrusu birileri çok ustaca bir hamleyle bu ortaklığın önüne taş koydu. Bu imza töreninden rahatsız olan ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’a o dönemde yakınlığıyla tanınan Ethem Sancak’ın devreye girdiği, “Benden habersiz bu imzayı nasıl atarsınız. Bu motoru üretme işini Beyefendi (Cumhurbaşkanı Erdoğan) bize, TRMOTOR’a verdi. Biz olmadan bu motor üretilemez” benzeri laflar ettiği çeşitli mahfillerde dillendirildi. Haliyle bunu kimse teyit edemediği için Ethem Sancak’ın Erdoğan’dan icazetli olduğu iddiası, ‘gerçek’ kabul edilmek zorunda kalındı ve SSB yetkilileri ister istemez Kale Grubuna yeşil ışık yakmaktan vazgeçtiler.

Böylece MMU motorunu ‘üretememe işi’, Ethem Sancak’a havale edilmiş oldu. BMC, Türkiye Tasarruf Mevduat Fonu'na (TMSF) devredildikten sonra 300 milyon dolar karşılığında 2014 yılında Ethem Sancak'a devrilmişti. Şimdi motor işi kendisinin büyük hissedar olduğu BMC’ye bağlı TR Motor’a havale edildi.

Gerçekte TRMOTOR Güç Sistemleri Sanayi A.Ş. IDEF öncesinde, 20 Nisan 2017 tarihinde kurulmuştu. İddiaya göre bu şirket, Türkiye’nin turbo motor teknolojileri alanında tasarım ve geliştirme faaliyetlerini gerçekleştirmeyi amaçlıyordu. Ancak ortada henüz işleyen bir şey yoktu.

Bu arada, Kale Grubu (%51) ve Rolls - Royce (%49) ortaklığı ile kurulan TAEC Uçak Motor Sanayi A.Ş., TF-X Programı kapsamında Düşük Görüş ve Süper Seyir özelliklerine ve 27.000 lb itki kapasitesine sahip turbofan motor teklifini Aralık 2017'de Savunma Sanayii Müsteşarlığı'na sunmayı ihmal etmedi. Ethem Sancak’ın çalımına rağmen İngilizler bir süre daha bu işin peşini bırakmadılar.

23 Mayıs 2018 tarihinde gerçekleşen Erdoğan’ın İngiltere ziyaretinde Rolls-Royce, Türkiye’de Kale şirketiyle kurduğu ortak firma TAEC vasıtasıyla milli savaş uçağı TF-X projesine dahil olma yönündeki talebini bu kez İngiliz Hükümeti kanalıyla Erdoğan’a iletti. Bunun üzerine iki ülke arasında bu ortaklığın projeye katılma şartlarının görüşülüp 31 Temmuz 2018 tarihine kadar sonuçlanmasını öngören bir niyet mektubu iki ülke arasında imzalandı.

Ancak bu niyet mektubundan arzu edilen çıktıya ulaşılamadı. Zira SSB, aynı yılın Kasım ayında TF-X motoru için yüzde 55 hissesi bir Türk-Katar ortaklığı olan BMC’ye ait TRMotor’la sözleşme imzaladı. Anlaşıldığı kadarıyla SSB, Rolls-Royce'un teklifini yetersiz bularak yeni kurulan yerli şirket "TR Motor" ile çalışmaya başlamayı tercih ediyordu.

Bu konuda TR Motor’un web sayfasında “6 Aralık 2021 tarihi itibariyle tüm hisseleri Türk Havacılık Uzay Sanayii tarafından satın alınan şirketimiz 10 Nisan 2018 tarihi itibariyle Milli Muharip Uçak KAAN'ın motor üretimini gerçekleştirmek üzere görevlendirilerek çalışmalarına hız katmıştır.” deniyor.

Türkiye’nin TRMotor ısrarı nedeniyle o günlerde Rolls Royce’un TF-X projesinden çekildiği haberleri çıktı. 4 Mart 2019 tarihinde Reuters'ta yer alan habere göre Rolls-Royce, anlaşmaya varılmaması üzerine beşinci nesil savaş uçağı ihalesinden de çekildi. Daralma kararı, Kale Grubu ile 2017 yılında uçak motoru için kurulan ortaklığı da kapsadı. Ortaklık, TF-X veya Milli Muharip Uçak (MMU) adıyla da bilinen yeni nesil savaş uçağı programında kullanılmak üzere motor geliştirilmesini amaçlıyordu. Öte yandan Rolls Royce-Kale Grubu ortaklığının 2019 yılının Mart ayında TF-X motoru için SSB’ye yeni ir teklif verdiği açıklanmıştı. Ancak bu teklif, Türkiye’nin TRMotor tercihi nedeniyle arka planda kalmıştı.

Birbiriyle çelişen açıklamalara ve BMC’nin önünü açan gelişmelere rağmen, SSB’nin Rolls-Royce firmasının Kaan motorunun üretim sürecinin bir yerlerinde olmasını istediği anlaşılıyordu. Nitekim 2019’un Kasım ayı ortasında bir televizyon kanalında savunma sanayiindeki gelişmelere ilişkin soruları yanıtlayan dönemin SSB Başkanı İsmail Demir, TF-X motoru için yeniden Rolls Royce’tan destek aradıklarını açıklamıştı.

Öte yandan o dönemde TR Motor’un Genel Müdürü olan Osman Dur ise 10 Ocak 2020 tarihinde motor üretimi konusunda kendinden çok emin konuşuyordu: “TRMotor’dan 80 kadar mühendis Milli Muharip Uçak’ın yerli ve milli motor tasarımında görev aldı… 2026-2027 gibi motorumuzda ilk çalıştırmayı sağlayacağız. Daha sonra da test çalışmaları başlayacak. 2029 gibi Milli Muharip Uçağımız yerli motorumuzla uçacak” diyordu.

Ancak işlerin Osman Dur’un söylediği gibi ilerlemediği çok açıktı. SSB yetkilileri, TF-X projesinin en kritik yanını oluşturan motorun üretiminin BMC liderliğinde gerçekleşmesinin olası olmadığının farkındaydı. Bu nedenle de mecburen, daha önce TF-X’in motorunu Kale Grubu ile ortaklaşa üretmek için sunduğu teklifi kabul edilmeyen İngiliz Rolls Royce, BMC’nin büyük ortağı olduğu TRMotor’a destek vermesi için iknaya çalışıldı.

Ancak bu süreç o kadar da kolay yürümedi. Rolls-Royce ile görüşmeler aralıklarla sürdürüldü. SSB Başkanı İsmail Demir, 25 Mart 2021 tarihinde yaptığı bir açıklamada; “Rolls-Royce’un bu uçak için hazır bir motoru yok. Onlar, Türkiye’de kurdukları bir ortaklık ile bu uçak için motor geliştirmeyi teklif ediyorlardı ama o geliştirmenin şartları arasında bizim kabul edemeyeceğimiz 5-6 tane madde vardı. Onları uzun süre boyunca müzakere ettik ve çoğunda istediğimiz yere kadar geldi mesele.” diyerek durumu özetlemişti.

5 Mart 2022 tarihinde ise "Milli motor için Rolls-Royce firmasıyla bir çalışma ihtimalimiz vardı. Burada bazı endişelerimiz vardı, gerçekleştirdiğimiz toplantılar sonucunda bu endişeleri giderdik. Çalışmalar başladı." diyerek Rolls-Royce ile mutlu sona ulaşıldığını müjdeledi.

Sonuç

TUSAŞ ve BAE Systems arasındaki iş birliği sözleşmesi 25 Ağustos 2017 tarihinde imzalanarak yürürlüğe girdi. Anlaşmalar sonrası TUSAŞ’a teknik destek amacıyla mühendis göndermeye başlayan BAE Systems mühendisleri TUSAŞ’ta çalışmaya başladılar. 

BAE Systems Genel Müdürü King; anlaşmanın iki ülke arasındaki savunma iş birliğini derinleştireceğini, İngiltere’nin bu anlaşma ardından Türkiye’ye motor, silah ve radar üretmesinin kapılarını da açabileceğini belirtmişti. Kale Grubu, Milli Muharip Uçak motorunu Rolls-Royce ile birlikte üretecekti.

2017 yılında kurulan TRMotor Güç Sistemleri Sanayi A.Ş.'nin sermaye yapısı başlangıçta, %55’i BMC Power Motor ve Kontrol Teknolojileri A.Ş’ye , %35’i TUSAŞ’a, %10’u ise SSTEK A.Ş’ye aitti. Ethem Sancak’ın BMC ile bir şekilde bağı koptuktan sonra, TRMotor’un hisse yapısı da değişti. 26 Aralık 2020 tarihi itibarıyla TRMotor'un sermayesi Savunma Sanayi Teknolojileri A.Ş’ye ve TUSAŞ'a ait olacak şekilde yeni bir düzenlemeye gidildi. Şu anda TRMotor dediğimiz şey esasında TUSAŞ’ın bir alt kuruluşundan başka bir şey değildir. Ethem Sancak’tan şirketin kurtulması, hiçbir bağının kalmaması, TRMotor’un ciddiyetle MMU Kaan’ın motorunu üretmeye odaklanmasını olanaklı kılmıştır. Osman Dur sonrasında TRMotorun Genel Müdürü olan Prof.Dr.Osman Saim Dinç öncülüğünde motor geliştirme çalışmaları, Hacettepe Teknokent ve TUSAŞ yerleşkesinde görev yapan mühendisler tarafından yürütülmektedir.

TUSAŞ çatısı altında TRMotor’un, Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu beşinci nesil jet motorlarını üretme başarısını göstereceğine, kaybedilen zamanın kısa sürede telefi edileceğine inanıyorum.

Sahi Ethem Sancak nereye kayboldu? Asli görevi Altay Tankı ve MMU Kaan için yurtiçinde yürütülmekte olan motor geliştirme süreçlerini baltalamak mıydı?

Kaynakça

https://www.trmotor.com.tr/hakkimizda

İbrahim SÜNNETÇİ, “Past and Present Cooperation within the Defence Industry Between Turkey and the United Kingdom”, Defence Turkey, Issue 83, Temmuz 2018, https://www.defenceturkey.com/en/content/past-and-present-cooperation-within-the-defence-industry-between-turkey-and-the-united-kingdom-3094

BBCNews, “Theresa May in Turkey: UK agrees £100m defence deal”, 28 Ocak 2017. https://www.bbc.com/news/uk-38779669

Royal Aeronautical Society, “Turkey’s TF-X fighter throws a lifeline to UK military aerospace”, https://www.aerosociety.com/news/turkey-s-tf-x-fighter-throws-a-lifeline-to-uk-military-aerospace/

Mücahid Eker, “Kale Grubu ve Rolls-Royce uçak motoru üretecek”, Anadolu Ajansı, 8 Mayıs 2017, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/kale-grubu-ve-rolls-royce-ucak-motoru-uretecek/813730#:~:text=Kale%20Grubu%20ve%20dünyanın%20en,motorları%20geliştirmek%20için%20el%20sıkıştı.&text=İSTANBUL-,Kale%20Grubu%20ve%20dünyanın%20en%20büyük%20uçak%20motor%20üreticilerinden%20Rolls,motorları%20geliştirmek%20üzere%20anlaşma%20imzaladı.

İsmail Kahraman, “Rolls Royce’un Türkiye’de Yapacağı Yatırım Neden İptal Edildi? Fatih Altaylı’nın ‘İlle de Katar Olsun’ İddiası”, Onedio, 23 Kasım 2023, https://onedio.com/haber/rolls-royce-un-turkiye-de-yapacagi-yatirim-neden-iptal-edildi-fatih-altayli-nin-ille-de-katar-olsun-iddiasi-1187394

TRT Haber, “Kale Grubu, Milli Muharip Uçak motorunu Rolls-Royce ile birlikte üretecek”, 3 Mart 2024, https://www.trhaber.com/savunma/kale-grubu-milli-muharip-ucak-motorunu-rolls-royce-ile-birlikte-uretecek-h659285.html

Artı Gerçek, “Rolls-Royce ve Kale Grubu yerli savaş uçağına motor üretecek”, 15 mart 2022, https://artigercek.com/ekonomi/rolls-royce-ve-kale-grubu-yerli-savas-ucagina-motor-uretecek-202127h

Sputnik Türkiye, “Rolls-Royce, Türkiye ile yürüttüğü yerli savaş uçağı çalışmalarını daralttı”, 4 Mart 2019, https://sputniknews.com.tr/20190304/rolls-royca-turkiye-savas-ucagi-daraltma-aciklama-1037988167.html

Hüseyin Hayatsever, “Yerli savaş uçağı projesinde ‘yandaş motor’ ısrarı iki yıllık gecikmeye neden oldu”, Cumhuriyet, 18 Kasım 2019, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/yerli-savas-ucagi-projesinde-yandas-motor-israri-iki-yillik-gecikmeye-neden-oldu-1702684

BBC News Türkçe, “Financial Times: Türkiye ve İngiltere TF-X savaş uçağı projesinde anlaşmazlığa düştü”, 13 Haziran 2018, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-44463456

Milli Savunma, “TAI ve BAE Systems TF-X Milli Muharip Uçağı’nda Birlikte Çalışacak”, https://www.millisavunma.com/news/tai-ve-bae-systems-tf-x-milli-muharip-ucaginda-birlikte-calisacak/

https://www.tusas.com/urunler/ucak/ozgun-gelistirme/kaan

MSI, “TF-X’te BAE Systems ile Sözleşme Görüşmelerine Başlandı”, 3 Aralık 2015, https://www.savunmahaber.com/tf-xte-bae-systems-ile-sozlesme-gorusmelerine-baslandi/

Mustafa Çalkaya, “TF-X için IDEF 2017'de imza töreni düzenlendi”, AA Haber, 10 Mayıs 2017, https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/tf-x-icin-idef-2017de-imza-toreni-duzenlendi/815594