MMU TF-X’in İlk Prototipi Son Montaj Hattına Girdi

MMU TF-X’in ilk prototip uçağı son montaj hattına girdi. MMU TF-X Projesinde önemli bir kilometre taşı aşıldı, hayırlı ve uğurlu olsun. Daha önce milli muharip uçağımızın artistik görüntülerini görüyorduk, birkaç yıl önce mock-up’ını da gördük ama şimdi prototipine bakınca uçağı fiziksel olarak görüyor ve hissedebiliyorsunuz. Uçağın ön-arka gövdeleri ve kanatları gözlerinizin önünde, lonjeronlarını, sparlarını ve diğer yapısal elemanlarını hissedebiliyorsunuz. Aslında resimlerine ve mock-up’ına göre daha heybetli ve aynı zamanda daha “şık, biçimli (sleek)” göründüğünü söyleyebilirim. Açıkçası MMU TF-X’in aerodinamik tasarımı uçak sevdalılarını mutlu edecek seviyede.

MMU TF-X’in toplam 3 prototipi olacak, ilki kısa bir süre sonra tamamlanacak, muhtemel fabrika çıkış (factory rollout) zamanı Mart 2023 olacak. Fabrika çıkış törenleri hemen her uçağın son derece görkemli olur, muhtemelen milli uçağımızın da öyle olacaktır. Akabinde bu prototip uzun, meşakkatli fakat bir o kadar da kritik ve önemli bir safha olan “Test ve Değerlendirme” etabına geçecek. Diğer prototipler de bu ilk prototipi takip edecekler.

MMU TF-X’İN PROJE TAKVİMİNİ BİRAZ DETAYLANDIRMAK GEREKİRSE:

Nihai Müşteri olan Türk Hava Kuvvetleri’nin açık kaynak bilgilerine göre; MMU TF-X Projesini ana hatları ile gözden geçirirsek eğer;

2018-2040 Proje Süreci. 

Yani tasarım safhasından seri üretimin tamamlanmasına kadar geçecek 22 yıllık süreçte proje tamamlanmış olacaktır. Elbette, sistem servisten alınana kadar, tahmini 2070 yılına kadar, Türk Hava Kuvvetleri ve TUSAŞ arasında, Bakım-İdame kapsamında; 

 “Teknik Koordinasyon Grubu”, 

 “Saha Mühendisliği Desteği (Field Engineering Support)” anlaşmaları gereklidir ve yapılacaktır. Hem Hava Kuvvetlerinin hem de TUSAŞ’ın teknik personelinin bu süreçte beraber çalışması ülkemizin uçak idame ve bakım kültürüne muazzam bir bilgi ve tecrübe kazandıracaktır.

2018:

“T0” (Time Zero, Sıfır zamanı yani proje başlangıcı), Başlangıç Şartları Dönemi. Kısacası 2018’i proje başlangıç yılı olarak kabul edebiliriz.

2018-2022, Faz-1 Aşama-1 Dönemi:

MMU TF-X’in T0 denilen başlangıç şartlarının (the initial conditions called T0) yerine getirildiği tarih, 2018’dir. Aslında 2018’de; Faz-0 Aşamasından; Faz-1 Aşamasına geçilmiş; Faz-1 Aşama-1 kapsamında, 2018-2022 yılları arasında TF-X’in ön dizayn faaliyetleri icra edilmektedir. Yani bu kapsamda;

A. Ön-Program

Dördüncü++ ve beşinci nesil jet savaş uçağı gereksinimlerini karşılayan tasarımın belirlenmesi

Teknoloji araştırma programları ve Teknoloji çalışma programlarının hazırlanması ve yürütülmesi

Programların yeniden yapılandırılmaları

Takip ve değerlendirme ve değerlendirme safhaları 2018’de tamamlanmıştır.

B. Sistem Gereksinimleri

Hava Kuvvetleri gereksinimleri

Satın alma planı

Gereksinimler veya sistem özellikleri/operasyonel kavramlar/tehditler

Sistem yeteneği gereksinimleri/yetenek açığı

Fizibilite çalışması/proje kapsamı

Proje tanımı/teklif veya bilgi talebi

Bütçe

C. Araştırma ve Tasarım

Araştırma, gösteri ve doğrulama

Tedarik stratejisi

Konsept performans hedeflerini geliştirme

Proje analizi

Sistem/teknoloji entegrasyon planı

Risk değerlendirmesi

Sözleşmenin tamamlaması, kabulü ve onayı

Sözleşmenin TUSAŞ’a verilmesi

Teslimat projeksiyonu

Yaşam döngüsü maliyetleri

Teknoloji gelişimi safhaları yürütülmektedir.

Özetlenecek olursa eğer; ön tasarım faaliyetleri kapsamında şu sıralarda, sistem gereksinimlerinin incelenmesi (SRR, System Requirements Review) gerçekleştirilmektedir. SRR akabinde; sistem işlevsellik incelemesi (SFR, System Functionality Review) ile 2022 yılı içerisinde ön tasarım inceleme faaliyetlerinin tamamlanması hedeflenmektedir. Böylelikle ön tasarım faaliyetleri, bu yıl içerisinde sona ermiş olacaktır.

Bu kapsamdaki önemli ve kritik faaliyetler arasındaki ilk üç prototip uçakların üretimine Eylül 2022’de başlanmış, ilk prototip son montaj hattına Aralık 2022’de girmiştir. Fabrika çıkışı için Mart 2023 planlanmıştır.

Faz-1 Aşama-1’de;

Geliştirme ve Gösterim

Sistemler entegrasyonu

Ön ve son tasarım

Model simülasyonu

Prototipler ve pilot modellerin geliştirilmesi

Prototype testing and evaluation

Prototip testi ve değerlendirmesi

Design modifications

Tasarım değişiklikleri

Performance criteria

Performans kriteri

Final approval and validation

Nihai onay ve doğrulama

Low rate/initial production

Düşük oran/ilk üretim

Çalışmaları yürütülecektir.

2022-2029, Faz-1 Aşama-2 Dönemi:

Faz-1 Aşama-2 kapsamında ise 2022-2029 döneminde, MMU TF-X’in detay tasarım ve kalifikasyon faaliyetleri gerçekleştirilecektir. Bu doğrultuda TF-X; 2023 yılında hangardan çıkış yapacak, 2024 yılında kritik tasarım inceleme (CDR, Critical Design Review) faaliyetleri gerçekleştirilecek, 2025 yılı içerisinde Blok-0 denilen ilk uçağın üretimi tamamlanacak ve 2026 yılında ilk uçuş gerçekleştirilecektir. Bu tarihe kadar, 3 adet prototipin üretilmesi hedeflenmektedir.

Yani Faz-1 Aşama-2’de;

Üretim

Üretim onayı

Üretim stratejisi

Üretim oranlarının belirlenmesi

Tam ölçekli seri üretim

Kabul testleri

Nihai üretim

Teslimat/saha görevi, faaliyetleri yürütülecektir.

Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na teslim edilecek Blok-1 konfigürasyonunun ise 2029 yılına kadar geliştirilmesi hedeflenmektedir. Faz-2 kapsamında üretilecek 10 adet TF-X Blok-1 savaş uçağı, 2030-2033 yılları arasında Türk Hava Kuvvetleri’ne teslim edilecektir.

2030-2033, Blok-1 Faz-2 kapsamı:

Bu kapsamda üretilecek uçakların Türk Hava Kuvvetleri’ne teslim edilmeleri.

2034-2040 yılları arasındaki Faz-3 kapsamı:

Tüm MMU TF-X bloklarının konfigürasyonlarının geliştirilmesi ve seri üretim faaliyetleri gerçekleştirilerek Türk Hava Kuvvetleri’ne teslimi yapılacaktır.

2034-2040 yılları arasındaki Faz-3 kapsamında; diğer MMU TF-X bloklarının geliştirilmesi ve seri üretim faaliyetleri gerçekleştirilecektir.

Yani son safhada;

İşletme ve bakım

Hizmet kabulü

Bakım planları

Teknoloji boşlukları

Değişiklikler/yükseltmeler, yürütülecektir.

LRIP (Low Rate Initial Production/Düşük Yoğunluklu Başlangıç Üretimi) Dönemi OLACAK mı?

Bazı uçaklar tam kapasite seri üretime başlamadan önce LRIP denilen “Low Rate Initial Production” yani “Düşük Yoğunluklu Başlangıç Üretimi” dönemi geçirebilir. Bu dönemde örneğin iki ayda bir sadece 1 uçak üretilerek üretime başlanır. Bu uçaklar kullanıcıya teslim edilir. Kullanıcı tarafından yapılan geri bildirimlere ve isteklere bağlı olarak uçağın geliştirilmesi devam eder. Hem yazılımsal hem de ufak çaplı fiziksel değişiklikler yapılarak uçak mükemmelleştirilir. Aynı zamanda ilk üretimler üretim yeni başladığı için daha pahalı olurken seri üretim modeline yaklaşıldıkça fiyatlar düşer. Bu dönemin ardından seri üretim safhasına geçilir. MMU TF-X projesinde LRIP dönemi yaşanacak ise eğer; buna Türk Hava Kuvvetleri, Savunma Sanayi Başkanlığı ve TUSAŞ karar verecektir.

Jet Savaş uçağı yapmak ileri seviyede uçak mühendisliği, elektrik-elektronik mühendisliği, makine mühendisliği, sistem mühendisliği, metalurji ve malzeme mühendisliği, endüstri mühendisliği çalışmaları ve çabalarını gerektirir. Uçak tasarımı ve imalatı; fizik, matematik, geometri, kimya, elektronik, bilgisayar ve yazılım bilimlerinden yoğun bir şekilde yararlanmayı da zorunlu kılar. Bu sebeple uçak projelerinin çok uzun yılları kâğıt üzerinde, prototip ve simülasyonlar üzerinde geçer. MMU TF-X’in seri üretime gireceği 2029 yılı çoğumuza uzak gelse de aslında değildir. 

Seçkin dördüncü ve dört buçukuncu veya 4++ nesil savaş uçağı programlarının geliştirme kilometre taşlarının analizine göre; Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya'nın dördüncü nesil sistemlerinin tasarımından ilk prototipin teslimine kadar geçen süre 12 yıldır. Eurofighter uçağı ortak geliştirme programı, programın başlangıcından sistemlerin ilgili hava güçlerine teslimine kadar yaklaşık 17 yıl sürmüştür. Çin’in J-10 uçağını tasarlaması ve geliştirmesi yaklaşık 25 yıllık çok daha uzun bir sürece yayılmıştır. Kaldı ki; MMU TF-X, 5’inci nesil bir savaş uçağı olacaktır.

Türkiye günümüzde jet savaş uçağı havacılığının temellerini atıyor ve bu temeller üzerine 2070’li yıllara kadar jet savaş uçağı ihtiyacımız büyük ölçüde karşılanacaktır. Bu uçaklar üretime girdikten sonra dilediğimiz gibi modifikasyonlar yapabilir; Hava-Kara veya Hava-Hava konfigürasyonlarını sadece birkaç yılda ortaya çıkarabilir ve geliştirebiliriz. 

Özetle, konuyu biraz akademik bilgiler ile de ele alırsak;

Bir uçağı, daha doğrusu herhangi bir hava aracını geliştirmek çok uzun yıllar gerektirir. Eğer sivil bir uçak geliştiriyorsanız çok sağlam güvenlik ve acil durum testleri yapmalısınız zira bu uçak yüzlerce can taşıyacaktır. Bir askeri savaş uçağı yapıyorsanız da çok iyi performans ve teknoloji testleri yapmalısınız zira savaş sahasında bu iki unsur çok önemlidir. Şimdi gelin yukarıda sıraladığımız MMU TF-X uçağımızın gelişim aşamalarını kısa kısa özetleyelim.

A. Kavramsal Tasarım

Hava taşıtları yapılırken öncelikle kavramsal tasarımdan geçerler. Bu aşamada uçağın yaklaşık hızı ne olacak, kaç kişilik olacak, kaç motorlu olacak, menzili ne olacak, hangi görevde kullanılacak gibi çok temel hususlar belirlenir.

B. Ön Tasarım Evresi

Belirlenen kavramsal tasarımın ardından bu aşamada rüzgâr tüneli testleri ve temel yapısal analizler gerçekleştirilir. Aerodinamik kusurları ve yapısal kararsızlıkları düzeltilir. Böylece nihai tasarım çizilir ve bir sonraki “detaylı tasarım” aşamasına geçilip geçilmeyeceğinin kararı verilir.

C. Detaylı Tasarım Evresi

Detaylı tasarım aşamasında irili ufaklı her bir bileşen tasarlanacak ve test edilecektir. En kritik ve uzun süren aşamalardan biridir. Zira bu kısımda matematik, fizik, kimya, malzeme, geometri ve uçak mühendisliğinizi konuşturmanız gerekir. Detaylı tasarım aşaması tamamlandıktan sonra veya eş zamanlı olarak uçağın mock-up’ı yani birebir ölçekli maketi geliştirilebilir.

D. Prototip Üretimi

Detaylı tasarım ve mock-up kısımlarının ardından gerçek testleri uygulamak üzere prototip üretimine başlanır. Prototipler üzerinde yapılan testler temel olarak ikiye ayrılır: Yer testleri ve Uçuş Testleri. Yer testleri kendi içerisinde; elektronik testleri, soğuk-sıcak testleri, taksi testleri gibi kısımlara ayrılır.

E. Soğuk-Sıcak ve Elektronik Testleri

Gökyüzünde yüksek irtifalarda uçaklar çok soğuk sıcaklıklara maruz kalıyor. Keza yerde yaz güneşinin altında uzun süre bekledikleri de oluyor. Modern uçaklarda elektronik sistemler her şeydir. Ve bu sistemlerin ısıya karşı ne derece dayanıklı olduğu oldukça mühimdir. Uçağın sıcağa ve soğuğa karşı dayanıklılığını ölçmek için çok sıcak ve çok soğuk test ortamlarına sokulur. Buralarda dondurucu koşulların ve yakıcı sıcakların etkisi gözlenip gerekli düzenlemeler yapılıyor. Ayrıca uçağın flapları ve hareketleri parçalarının durumuna da bakılır.

F. Tam Ölçekli Test/Full Scale Testing

Uçak yapısal elemanlarının inşa edilmiş haldeki tam ölçekli testleri uygulanır. Uçağın yapısal bütünlük programının (ASIP-Aircraft Structural Integrity Program) takibi açısından çok kritik ve önemli testlerdir.

 

G. Taksi/Rule Kontrolü:

Taksi/rule kontrolü ve akabinde tekerlek kesme kontrolleri yeni tasarlanan ve üretilen uçakların ilk uçuştan önceki önemli aerodinamik, uçuş mekaniği ve yapısal sistemlerinin test edildiği önemli safhalardandır.

H. İlk Uçuş

İlk uçuş genellikle 5-20 dakika arası sürer ve çok temel hava testleri gerçekleştirilir. Uçağın havada tutunması, stabil uçuş performansı ile temel dönüş/manevra kabiliyetlerine vesaire bakılır. Uçağın inik takımları açık bırakılır. Emniyet açısından gövde içine alınmazlar. Etkili bir uçuştur ve ilgili uçağın ömür devir döngüsü içinde önemli bir kilometre taşıdır.

 

I. Sertifikasyon ve Güvenlik Geliştirmeleri

İlk uçuşun ardından hem ulusal hem de uluslararası havacılık kurumlarından çeşitli uçuş ve güvenlik sertifikasyonları gerçekleştirilir. Özellikle sivil hava taşıtlarında bu kısım daha meşakkatlidir. Hatta ülkemizde buna yönelik hiçbir kurum olmadığı için TUSAŞ bu konuya el atarak “TR Uçuşa Uygunluk Belgelendirme Hizmetleri” iştirakini geçtiğimiz aylarda kurdu. Şirket, Avrupa Havacılık Emniyet Ajansı (EASA) ve ABD Federal Havacılık İdaresi (FAA) gibi uluslararası sivil havacılık otoritelerinin standartlarına uyumlu bir şekilde faaliyet gösterecek.

İ. Mühimmat Entegrasyon ve Atış Testleri

Uçuş testlerinin sonunda, geliştirilen savaş uçağında kullanılacak mühimmatların uçakla uyumlu çalışması için gereken yazılımsal ve fiziksel entegrasyon işlemleri yapılır. Aynı zamanda bu mühimmatların uçağın aerodinamiğine olan etkisi incelenir (Gövdede ilave hava sürtünmesi oluşturacağı için).

Güncellenmiş Son Prototipler

Tüm bu aşamalar tamamlandığında, uçak hava kuvvetleri pilotları tarafından uçurulur ve pilotlarla ordunun istekleri doğrultusunda prototipler değiştirilip geliştirilir. Ve nihayet uçak üretime hazır hale gelir.

Not: Elbette hava araçları burada yazanların dışında birçok ufak testten ve sertifikasyondan da geçirilir, MMU TF-X’deki durum Türk Hava Kuvvetlerinin performans isterleri ve bu isterlerin TUSAŞ tarafından karşılanmasına bağlıdır ve tüm bu çalışmalara dair açık bilgi kaynaklarından ulaşılamayacak detaylarda planlar ve programlar elbette olacaktır. Bizim ifade ettiklerimiz ise; genel akademik bilgiler kapsamında MMU TF-X projesinin içeriği ve yürütülmesine dair değerlendirmelerimizdir.

Türk Hava Kuvvetleri’nin MMU TF-X Sistem Gereksinimleri ve Öne Çıkanlar:

Türk Hava Kuvvetlerinin sistem gereksinimlerini karşılayabilmek için; Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı tarafından başlatılan Milli Muharip Uçak (MMU) kapsamında TUSAŞ ana yükleniciliğinde geliştirilen MMU TF-X savaş uçağı genel sistem ve proje bilgileri:

MMU TF-X GENEL SİSTEM ÖZELLİKLERİ:

TF-X projesi kapsamında geliştirilmesi ve üretilmesi planlanan uçakların ana özellikleri şunlar olacak:

 Gövde içi ve gövde dışında mühimmat taşıma kabiliyeti

 Süperseyir (Supercruise) kabiliyeti

 Sensör füzyonu

 Yüksek manevra kabiliyeti

 Bağımsız Harekât kabiliyeti

Aynı zamanda geleceğin harp sahasının ihtiyaçlarını da karşılaması beklenen TF-X’in, geleceğin tehdit algısı ile harekât konseptine uyumlu ve ağ merkezli harp teknolojilerine yatkın olması beklenmektedir. Geleceğin harekât ortamlarının, uzay teknolojileri ve siber teknolojiler olacağı öngörülmektedir. Bununla beraber büyük veri, yapay zekâ ve lazer silahları gibi teknolojik kavramların da ilerleyen dönemlerde hayatımıza girmesi beklenmektedir.

Tüm bu ortamlarda başarıyla görev yapması için TF-X’de bulunması gereken özellikler ise:

 Yüksek manevra kabiliyeti ve güçlü bir itki sistemi

 Süperseyir kabiliyeti

 Uzun harekât yarıçapı

 Gelişmiş aviyonik sistemler

 Radarda düşük görünürlük

 Sensör füzyonu

 Gelişmiş veri bağı kabiliyetleri

 Yüksek hassasiyete sahip mühimmatlar atabilme kabiliyeti olarak belirlenmiştir.

Mühimmat Yükü ve Harekât Yarıçapı:

TF-X, stealth denilen radarda düşük görünürlük özelliğine sahip bir uçak olacaktır. Bu kapsamda, gövde içinde de mühimmat taşıma kabiliyeti bulunmaktadır. Bununla beraber düşük radar görünürlüğüne ihtiyaç olmadığı durumlarda, kanat ve gövde altına da mühimmat veya çeşitli podların takılması mümkündür.

TF-X’in Hava-Hava Mühimmatı

METEOR füzesi tipi RamJet motorlu görüş ötesi menzilli (BVR) füzeler

AIM-120 AMRAAM/MICA/GÖKDOĞAN tipi görüş ötesi menzilli füzeler

AIM-9 Sidewinder/ASRAAM/BOZDOĞAN tipi görüş içi menzilli (WVR) füzeler

Dahili makinalı top

TF-X’in Hava-Yer Mühimmatı

SOM-B1/B2/J

KGK-82/83

HGK-82/83/84

LGK-82/84

TEBER-82/83

AKBABA Anti-Radyasyon Füzesi (İsmi ilk Hv.K.K.lığı tarafından resmi olarak zikredildi)

Minyatür Bomba

SPEAR

NEB

GBU-10/12/31/38/54

MK-82/84

MMU TF-X’in Gövde İçinde Taşıyacağı Mühimmatlar

MMU TF-X’in gövde içi mühimmat kabiliyeti 1000 libredir.

Dahili silah istasyonlarında hava-hava füzeleri taşınabileceği gibi hava-yer mühimmatları da taşınabilmektedir. Bu kapsamda gövde içinde; KGK-82, HGK-82/83, LGK-82, TEBER-82, Minyatür Bomba ve bu mühimmatların yabancı muadilleri taşınabilecektir. Geri kalan mühimmatların ise gövde/kanat altında taşınması beklenmektedir.

Bunlardan ayrı olarak ihtiyaç olunan senaryolarda keşif ve gözetleme podları, 600 galonluk ve 370 galonluk harici yakıt tankları da taşınabilecektir.

Tüm bu yüklerle beraber TF-X’in harekât yarıçapının 4 ve 4,5. Nesil uçakların ortalamasından daha uzun, 5. Nesil uçakların harekât yarıçapı ortalamasından ise bir miktar daha kısa olması planlanmaktadır.

MMU TF-X’in Super Cruise ve Hız bilgileri:

Supercruise ya da Türkçe ismiyle Süperseyir kabiliyeti, Afterburner yani artyanıcı kullanmadan bir savaş uçağının ses üstü hızlarda uçmasına olanak sağlar. TF-X’in Süperseyir hızının 5. Nesil uçakların ortalamasına nazaran biraz daha düşük olması beklenmektedir. Maksimum hızının ise hava-hava görevli uçakların ortalamasına yakın, hava-yer görevli uçakların ortalamasından daha yüksek; 5. Nesil hava üstünlük uçaklarının ortalamasından ise daha düşük olması beklenmektedir.

Bunun yanında ivmelenme kabiliyetinin ise 4,5 nesil uçakların ortalamalarından daha yüksek olması planlanmaktadır. Yani uçak çok daha kısa sürede yüksek hızlara ulaşabilecektir.

Radar Kesit Alanı Bilgileri:

TF-X düşük görünürlük özelliğine sahip yani radar kesit alanı düşük olması gereken bir uçaktır. Bu kapsamda insanları; savaş uçaklarının, bombardıman uçaklarının ortalama değerlerini, gemilerin sahip olduğu radar kesit alanlarını bir örnek olarak düşünecek olursak, TF-X’in sinek veya böcek gibi haşeratlara yakın seviyede bir radar kesit alanına sahip olması planlanmaktadır.

Sensör ve Aviyonik Kabiliyetler:

Çok sayıda ve çok çeşitte sensör teknolojisine sahip olması beklenen TF-X’in aynı zamanda sensör füzyonu kabiliyetine ve dolayısıyla oldukça yüksek bir durumsal farkındalık kabiliyetine sahip olması da beklenmektedir. Bunun yanında MMU TF-X:

Kızıl ötesi arama ve takip (IRST) Sensörü

Elektro-Optik hedefleme sistemi (EOTS)

360° durumsal farkındalık

Taktik Data Link

Yüksek hassasiyete sahip AESA radar

Sentetik Açıklıklı Radar (SAR)

Elektronik destek ve elektronik karıştırma (ESM/ECM) kabiliyeti

Eş zamanlı Hava-Yer ve Hava-Hava takibi kabiliyetlerine sahip olacaktır.

Görev Senaryoları:

Tüm bu kabiliyetler ile MMU TF-X birçok farklı tipte göreve adapte olabilecektir. Yeni nesil aviyonik sistemler ve sensörler, sensör füzyonu ve ağ merkezli harp kabiliyeti ile MMU TF-X son derece yüksek bir durumsal farkındalık özelliğine sahip olacaktır. Gerek RF gerek IR anlamında düşük görünürlük sayesinde düşman unsurlarını kendi fark edilmeden tespit, teşhis ve takip etme kabiliyetine sahip olacaktır.

MMU TF-X Süperseyir ve yüksek manevra kabiliyeti özelliği ile uzun bir harekât yarıçapına sahip olacak ve hava üstünlük görevlerinin yanı sıra derin darbe ve düşman hava savunmasının bertaraf edilmesi gibi görevleri de icra edebilecektir.

Sonuç:

MMU TF-X’in ilk prototip uçağı son montaj hattına girdi. Bunun öncesinde uzun bir tasarım ve tasarım değerlendirme süreci yaşandı, bundan sonra da fiziksel modeller ağırlıklı, daha uzun soluklu bir test ve değerlendirme, uçuş ve konfigürasyon geliştirme safhası yaşanacaktır. Türk askeri havacılık endüstrisi ciddi bir hedefe yoğunlaşmıştır ve bu hedefi dünya askeri havacılığına örnek olacak şekilde tamamlayacaktır.