TÜMBAŞ (1960’ların Milli Bomba Salar ve Roket Atma Sistemi) Nedir?
Amacımız, eğitim mühimmatını (bomba ve roket) uçaktan salmaya ve fırlatmaya yarayan sistemleri tanıtmak değil, uzun yıllar önce ABD üretimi olan söz konusu sistemlerin sayı ve kapasite olarak yetersizliğini gören ve onların yerine; Jet savaş uçaklarına tek sortide hem bomba salma hem de roket fırlatma imkânı sağlayan TÜMBAŞ (Sistemin adı, Türk, Mehmet, BAŞAĞ’dan türetilmiştir) Bomba Salar ve Roket Fırlatma Sistemini tasarlayan ve seri imalatını koordine eden; bu muazzam başarısından dolayı Türk Hava Kuvvetleri “Üstün Hizmet Madalyası” ile taltif edilen, (E) Hv.Slh.Kd.Bçvş. Mehmet BAŞAĞ’ın başarısını hatırlatmak, TÜMBAŞ Sistemini tasarlayan ve bu sistem ile Türk Hava Kuvvetlerinin efsaneleri arasına giren, mucit, merhum, silah sistemleri uzmanı büyüğümüzü; rahmet ve saygıyla anmak, uzun yıllar hizmet veren eseri TÜMBAŞ’dan da biraz teknik bir anlatım ile bahsetmektir.
(E) Hv.Slh.Kd. Bçvş. Mehmet Başağ ve TÜMBAŞ Eğitim Bombası ve Roketi Salma/Fırlatma Sistemi (Disperser ve Lançer Pod’u)
Jet savaş uçaklarında hakiki mühimmatı atmadan önce pilotlara teknik beceri ve tecrübe kazandırmak için “dispenser ve lançer” diye adlandırılan; eğitim mühimmatı salma ve fırlatma harici sistemleri uçağa takılarak, gerçek mühimmatın uçaktan salınma ve fırlatılma rejimlerinin eğitimi yapılır. Bu eğitim; pilotlara tecrübe kazandırır, ayrıca belirli bir seviyeye ulaşmadan hakiki mühimmat kullanılmayarak Hava Kuvvetlerinin ekonomisine de büyük katkı sağlanır. Ayrıca, hakiki mühimmat atış eğitimleri sadece belirlenmiş ve özel olarak tasarlanmış, hakiki mühimmat atış sahalarında yapılır.
Amacımız, eğitim mühimmatını (bomba ve roket) uçaktan salmaya ve fırlatmaya yarayan sistemleri tanıtmak değil, uzun yıllar önce ABD üretimi olan söz konusu sistemlerin sayı ve kapasite olarak yetersizliğini gören ve onların yerine; Jet savaş uçaklarına tek sortide hem bomba salma hem de roket fırlatma imkânı sağlayan TÜMBAŞ (Sistemin adı, Türk, Mehmet, BAŞAĞ’dan türetilmiştir) Bomba Salar ve Roket Fırlatma Sistemini tasarlayan ve seri imalatını koordine eden; bu muazzam başarısından dolayı Türk Hava Kuvvetleri “Üstün Hizmet Madalyası” ile taltif edilen, (E) Hv.Slh.Kd.Bçvş. Mehmet BAŞAĞ’ın başarısını hatırlatmak, TÜMBAŞ Sistemini tasarlayan ve bu sistem ile Türk Hava Kuvvetlerinin efsaneleri arasına giren, mucit, merhum, silah sistemleri uzmanı büyüğümüzü; rahmet ve saygıyla anmak, uzun yıllar hizmet veren eseri TÜMBAŞ’dan da biraz teknik bir anlatım ile bahsetmektir.
TEMAD E.Hv.Slh.Kd.Bçvş. Mehmet Başağ’ın Hayatını ve Başarılarını 2014 Yılında Web Sitesinde Yayınlamıştır “Bknz. Ref (1)”
Değerli büyüğümüzün hayatı ve başarıları aşağıda referans (1)’de verilen TEMAD’ın web sitesinde son derece güzel bir anlatım ile ifade edilmektedir. Aynı bilgileri birebir alıp, buraya koymak doğru olmayacaktır. TEMAD örnek alınması için; rahmetliyi yeni nesillere tanıtma görevini 2014 yılında web sitesinde gerçekleştirip, çok sayıda insanın erişimine olanak sağlayarak, “ahde vefa” hizmetini yerine getirmiştir. Buradaki makalenin okunmasını, özellikle genç nesillere önemle önermekteyiz.
Ayrıca; HAVACILAR.COM sitesi de rahmetli silah arkadaşımız ile son derece güzel ve detaylı bir bilgilendirme yazısını referans (2)’de verdiğimiz link’de yayınlamaktadır. Bu yazının okunmasını da özellikle önermekteyiz.
Sayın Mehmet BAŞAĞ, Bandırma’da görevli iken, F-5 ve F-100 uçakları ile yapılan eğitim bombası ve 2.75’’ eğitim roketi atışlarının ayrı adaptör salan/lançerler ile ayrı sortilerde yapılması nedeniyle ortaya çıkan zaman ve yakıt kaybının önüne geçmek için, atışların tek sortide yapılabilmesini sağlamak amacıyla; “hem eğitim bombası hem de eğitim roketi salan/fırlatan bir adaptör” geliştirmeye karar vermiştir. Bu amaçla Kayseri (2. HİBM K.lığı ve Eskişehir Hava İkmal Bakım Merkezlerinde (1. HİBM K.lığı) araştırmalar yapmış ve 1965 yılında ABD tasarımı ve imali B-37 K1 Bomba adaptörü ile MA-2 Roket adaptörünü birleştirerek (entegre) bu düşüncesini hayata geçirmiştir. Maalesef açık kaynak literatür taramasında bu iki sisteme dair teknik bilgi ve belge temin edilememiştir.
Birlik imkânları ile imal ettiği adaptörün denenmesi konusunda, uğraş vermiş, ancak kabul ettirememiştir. Ailesinin anlatımı ile Bandırma 6’ncı Ana Jet Üs Komutanı Tuğgeneral Tahsin ŞAHİNKAYA bu sistemi bizzat denemeyi kabul etmiştir. İlk denemeleri Pilot olarak, Tahsin ŞAHİNKAYA, Cezmi ARI ve Necdet HIZEL gerçekleştirmiştir. En nihayetinde Eskişehir İkmal Bakım Merkezi Komutanlığında incelenen ve denenen sistem kabul görmüş ve seri üretime geçilmiştir. Sistem, TÜMBAŞ ismiyle Türk Hava Kuvvetlerinin envanterine girmiştir.
Resim 1: TÜMBAŞ Eğitim Bombası ve Roketi Salma/Fırlatma Atış Adaptörü (Dispenser ve Lançer’i)
Sayın BAŞAĞ’ın entegre ve adaptasyon ile tasarladığı çift görev modlu salma/fırlatma adaptörü, F-16 ile birlikte Türk Hava Kuvvetlerinin de envanterine giren Amerikan Marvin Group’a ait SUU-20 Bomb Dispenser & Rocket Launcher (Bomba Salıcı ve Roket Fırlatıcı) Pod’unın benzeridir. SUU-20’nin ne zaman hizmete girdiği bilgisi imalatçı Marvin Group açık kaynak bilgilerinde bulunamamıştır. Ancak; F-5, F-15, F-16, F-111, Super Tucano uçaklarında kullanılan bir adaptör olduğuna göre TÜMBAŞ tasarlandığında henüz hizmete girmemiş olduğunu değerlendirebiliriz. Hizmette olsa dahi, her sistemi her zaman temin edebilmek hem maddi hem de siyasi açılardan çok da olası değildir.
TÜMBAŞ Türk Hava Kuvvetleri’nin sadece F-100, F-104 ve F-5’de değil, F-4E uçaklarında da kullanılmıştır. Bu bilgiye sayın BAŞAĞ ile ilgili yazılarda rastlanılmamıştır, ancak Hava Müzesi (İstanbul) TÜMBAŞ plaketinde (Bknz. Resim 1) F-4’te kullanıldığı belirtilmektedir. Ayrıca bu satırların yazarı da gençlik yıllarında F-4E’de de kullanıldığına şahit olmuştur. F-4E uçaklarımıza bir dönem SUU-20 de entegre edilmiş, iyi verim alınamamış, akabinde 1. HİBM K.lığı tarafından F-4E için KOBRA eğitim mühimmatı salma/fırlatma adaptörü tasarlanmıştır. Bu adaptörün tasarlanmasında TÜMBAŞ’ın özelliklerinden ve Hava Kuvvetlerine sağladığı tecrübeden de istifade edilmiştir. F-4E’ye entegrasyon süreci ise; “Uçak Sistemleri Test ve Entegrasyon Disiplin”i ile yürütülmüştür. TÜMBAŞ sistemi ve bu sistemin tasarımcısı Sayın BAŞAĞ, bahse konu disiplinin Türk Hava Kuvvetlerindeki öncülerindendir.
Kd. Bçvş. Mehmet BAŞAĞ Aslında Ne Yapmıştır?
Uçak silah sistemleri AR-GE çalışmalarında “Bayrak Yarışını Başlatan Lider” olmuştur.
Sayın BAŞAĞ, 1960’lı yılların kısıtlı imkânlarında; kişisel bilgi, tecrübe, beceri ve azmine, yaratıcı düşünce ve vizyonunu da katarak, çok değerli bir AR-GE projesi yürütmüş ve gerçekleştirmiştir. Yarattığı sistem uzun yıllar Türk Hava Kuvvetlerinin F-100, F-5, F-104 ve F-4 uçaklarına hizmet etmiştir. Kobra adaptörünün ilham kaynağı olmuştur. Aslında; uçak silah sistemleri AR-GE bayrak yarışı sürecinde lider olmuştur.
TÜMBAŞ’ın F-84 uçaklarında da kısa süreli kullanıldığını, ancak uçağın JATO kalkış sistemi nedeniyle tam verim alınamadığını öğrendik. Gerekçesinin JATO tepki sistemi ile çok uzun pist koşusundan sonra ancak kalkış yapabilen bu uçakların TÜMBAŞ’a ön gövdeden arkaya doğru yüksek direnç baskısı yaptığı ve bunun da sisteme çatlak v.b. yapısal hasarlar verdiğini değerlendirmekteyim.
Sorti üretimi maliyetinde muazzam bir tasarrufa imkân yaratmıştır. Aynı zamanda, ilgili uçakların gövde ömürlerinin hızlı dolmasını da önleyici katkı sağlamıştır.
TÜMBAŞ kullanan 1960’lı yıllardaki muharip jet uçaklarımız (F-100, F-104 ve F-5) hem eğitim bombası salmak hem de eğitim roketi fırlatmak için iki ayrı sorti yapmak zorunda kalmadan tek sortide iki eğitimi de yapacak hale gelmiştir. Böylece hem muazzam bir jet yakıtı tasarrufu imkânı elde edilmiştir. Ayrıca uçakların gereksiz yere fazla sorti/saat yapmasının önünü geçilmiş, böylece uçak gövde ömürlerinin artmasını önleyen bir tedbire de imza atılabilmiştir.
TÜMBAŞ’ı F-104’ün gövde profiline ve alçak uçuş rejimine uygun şekilde tasarlaması, ciddi bir aerodinamik tasarım öngörüsüdür.
F-104 sesten iki misli hızlı (MACH 2) ilk jet savaş uçağıdır. Jet savaş uçakları nesilleri için bknz. Ref (3).
Temel görevleri; Av-önlemede, çok dik bir tırmanma açısı ile (89⁰) yüksek süratte tırmanarak, yüksek irtifaya en kısa sürede çıkması ve taarruz eden düşman daha alçak irtifadaki düşman taarruz uçaklarına dalış yaparak onları füze veya top açışı ile vurmak,
Bombardıman görevinde ise; gövde altı merkez salana tek bir taktik nükleer bomba alarak, düşman hatlarına çok yüksek süratte girerek “derin darbe/deep strike” yapması ve bombayı saldıktan sonra süratle o bölgeden çıkmasıdır.
Çok yüksek süratli, düşük gövde alanına sahip, fakat aynı zamanda da düşük kanat alanına sahip ve dolayısıyla manevra kabiliyeti çok düşük bir uçaktır. İt-dalaşı (dog-fight) hava muharebeleri ve taktik alçak seviye klasik mühimmat bombardıman görevleri için uygun değildir. Kanat altı basıncını artırıp, havada tutunabilmek için iniş sırasında gaz açan (takat artıran) ender uçaklardandır.
Alçak irtifada yüksek dalış açılı eğitim bombası salma ve roket fırlatma görevlerine de uygun değildir. Havada tutunabilme kuvveti diyagram 1’de roket atış dalış paterni verilen F-5’e oranla düşük süratle yüksek açılı dalışta bombalarını salıp, roketini ateşlemesi, düşük süratte havada tutunması azalacağından risklidir. Yüksek sürat ve düşük dalış açısı ile bomba salma ve roket fırlatma paternine girmeli ve çıkmalıdır. Bu durumda özellikle roket lançerlerinin F-104 gövde profili doğrusal eksenine paralel olmak yerine TÜMBAŞ’a yere eğik açı ile yerleştirilmesi, F-104’ün süratli ve düşük açılı paternlerinde ona hedefi vurma avantajı veren uygun bir füze yörüngesi (trajectile) sağlamaktadır.
Bu grafikte de görüleceği üzere; F-104’ün dik açılı, düşük süratli ve akabinde dik açılı irtifa alış profile, roket atışındaki kadar olmasa bile, F-100 ve F-5 ile kıyaslandığında risklidir. TÜMBAŞ bu profilde de F-104 rejimine uygundur. İlerideki yıllarda, Kanada’dan alınan CF-104’ler bu atışı, üzerlerinde o zamanlara göre gelişmiş INS (Inertial Navigation System) yardımı ile daha yüksek irtifadan yüksek süratle ve çok net atışlar yapabiliyorlardı. Hatta hava-yer atış şampiyonalarında sürekli birinci gelmeleri nedeniyle, diğer uçakların kullanıcıları itiraz etmiş, onlara özel, zorlaştırılmış bazı yarışma kriterleri geliştirilmişti. Atış yarışmalarında hakemlik yaptım, hatırlıyorum, CF-104’ler eğitim atışlarında sürekli TÜMBAŞ pod kullanırlardı.
TÜMBAŞ AR-GE Süreci
Yapılan çalışmalar incelendiğinde, tasarımcısı Sayın BAŞAĞ'ın TÜMBAŞ AR-GE sürecini aşağıdaki şekilde yürüttüğünü düşünüyoruz.
Sonuç
TÜMBAŞ Türk Hava Kuvvetleri personelimin gözünde; milliyetçiliğin, yaratıcılığın, azmin, bilgi, beceri ve yeteneğin şekle bürünmüş haliydi. Biz genç olduğumuz zamanlarda rahmetli büyüğümüzün soyadının da TÜMBAŞ olduğunu sanıyorduk. Yaratıcılığın söz konusu olduğu her ortamda bu sistemin mucidi Kd.Bçvş. Mehmet BAŞAĞ hep ilham kaynağı olmuştur. “Bunu yapabilir miyim diye düşünme, çalış, çabala ve yap” azminin temsilcisi olmuştur. 1990’lı yılların ortalarında, tüm dünyada ve yurtta olduğu gibi, Türk Hava Kuvvetlerinde de bir TKY (Toplam Kalite Yönetimi) felsefesi ve fırtınası esmiştir ve bu fırtına Hv.K.K.lığının gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Bahse konu dönemde çok başvurulan “Kalite Çemberi” faaliyetlerinin de idollerinin başında hep TÜMBAŞ’ı neredeyse yoktan var eden değerli insan hatırlanmış, başarı hikayesi tekrarlanmış ve rahmetle anılmıştır.
Keşke yaşasaydı da onun neslinin torunlarının tasarladığı ve imal ettiği; uçan, yüzen ve yürüyen milli araçlarımızı görebilseydi.
Kıymetli hatıran önünde saygıyla eğiliyoruz, sizi tüm kalbimizle, rahmet ve minnetle anmaya devam edeceğiz.
Teşekkür Notu: Bu derlemede benden yardımlarını ve katkılarını esirgemeyen, değerli ve sevgili silah arkadaşım, uçak silah sistemleri uzmanı, (E) Hv.Slh.Kd.Bçvş. Satılmış YILMAZ’a teşekkürü bir borç bilirim.
Kısaltmalar
TÜMBAŞ (TÜrk, Mehmet, BAŞağ)
Hv.K.K. (Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı)
TEMAD (Türkiye Emekli Astsubaylar Derneği)
(E) (Emekli)
AR-GE: Araştırma-Geliştirme.
HİBM.K. (Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı)
INS (Inertial Navigation System-Atalet Seyrüsefer Sistemi)
CF-104 (Canadian F-104, Kanada F-104 Uçağı).
Pod (Bir kısaltma değildir. İsimdir. İçine bir şeyler konulan muhafaza haznesi anlamındadır. Türkçe ilgili meslek jargonlarında pot da denir).
STRASAM: Stratejik Araştırmalar Merkezi
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1. (E) HV.KD. BÇVŞ. MEHMET BAŞAĞ VE TÜMBAŞ SİSTEMİ
Tarih: 26 May 2014, TEMAD, Türkiye Emekli Astsubaylar Derneği
https://temad.org/e-hv-kd-bcvs-mehmet-basag-ve-tumbas-sistemi/
2. HAVACILAR.COM
http://www.havacilar.com/mehmetbasagtumbas.html
3. Jet Savaş Uçağı Gelişimi/Jet Savaş Uçağı Nesilleri,
STRASAM, Stratejik Araştırmalar Merkezi
4. SUU-20
https://marvineng.com/product/suu-20/
5. T.O. 1F-5E-34-1-1
6. Flight-Manual-F-104D-USAF-Series-Aircraft-1960
7. JATO (Jet-Assisted Take-Off/Jet Destekli Kalkış)
