TUSAŞ'ın yangın söndürme uçağı projesi: S-2E/T

1940’ların sonlarına doğru ABD Donanması AF2’lerin yerini almak üzere denizaltılara karşı yeni bir uçağa ihtiyacı olduğuna karar vermiştir. Bu talebe Grumman firması iki motorlu, üstten kanatlı G-89 modeliyle cevap vermiştir. Üretilmesi istenen uçağın isterleri arasında sensörler (algılayıcılar) ve silah taşımasına izin veren yüksek bir yük kapasitesi, gövde içine çekilebilen bir radar, manyetik detektör ve arama projektörleri sıralanmıştı. Uçak gemilerine konuşlandırabilmek maksadıyla, uçağın kanatlarının katlanabilir olması ve kuyruk kancanın da takılı olması istenmişti.

İki motorlu imal edilen bu uçak, (XS2F-1 adlı prototip)  ilk test uçuşunu 4 Aralık 1952 tarihinde başarıyla gerçekleştirmiştir. İlk seri üretim uçağı S-2A, denizaltı savunma harbi (DSH) uçağı olarak 1954 Şubat’ında ABD Donanmasında hizmete girmiştir. S-2A'lardan 500’den fazla uçak üretilerek ABD Donanmasına ve bazı müttefik ülkelere teslim edilmiştir.

Diğer modelleri S-2C ( büyütülmüş silah haznesi olan, artan ağırlığı karşılamak üzere daha büyük kuyruk tasarımıyla üretilen), US-2A/B/C (S-2’nin hafif nakliye ve hedef çekme uçağı tadili), RS-2C (Foto-keşif modeli), S-2D (kanat açıklığı artırılmış, daha büyük kuyruklu, dört mürettebatlı, kabini genişletilmiş ve artırılmış sonoboy yükü), S-2E (Geliştirilmiş arama ekipmanlı model), S2F (modifiye edilmiş S-2B), CS-2F/CP-121 (DeHavilland tarafından Kanada Donanması için üretilen model) ve S-2G’dir. Gövde üstündeki radoma monte edilmiş APS-82 erken uyarı arama radarı ile teçhiz edilmiş S-2 Hawkeye erken ihbar uçağı da daha sonra envantere dahil edilmiştir. S-2'nin değişik modellerden toplamda 1 181 uçak üretilmiştir. 

ABD donanması S-2 E/G uçaklarını, uçak gemilerinde konuşlu olarak, 1954-1972 yılları arasında denizaltı taarruzlarına karşı DSH uçağı olarak kullanmıştır. Ayrıca, uçak gemilerinde konuşlandırılan erken ihbar ve elektronik harp uçağını da (E-2C Hawkeye) etkin bir şekilde uzun yıllar Donanma uçağı olarak envanterinde tutmuştur.

S-2 uçaklarının ABD donanması tarafından emekliye ayrılmasını değerlendiren Türk Deniz Kuvvetleri, 4 adet S-2A uçağını, 18 Ekim 1971 tarihinde Etimesgut/Ankara’da kurulan 301. Deniz Hava Filo Komutanlığının envanterine katmıştır. Bu dört uçak daha sonra alınacak S-2 uçaklarını kullanacak pilotlara eğitim vermek maksadıyla alınmıştır. 1972 yılında Hollanda Donanması’nın kullanım dışı bıraktığı 12 adet S-2E uçağı da 301’inci Filonun envanterine alınmış, toplamda 16 adet S-2 uçağı filonun kullanımına verilmiştir. 4 Ağustos 1972 tarihine kadar eğitimlerini Etimesgut’ta sürdüren filo, sonrasında Bandırma Hava Üssüne intikal etmiştir. Filo, 1976 yılında nihayetinde bugünkü konuşlandığı Cengiz Topel meydanına daimî olarak intikal etmiştir.

S-2 uçakları, DSH/DK (Deniz Karakol) uçağı rolünde 4 mürettebatla (iki pilot, iki teknisyen/operatör) görevlerini icra etmiştir. DSH/DK görevleri esnasında sol koltukta oturan pilot uçağı emniyetle uçurmaktan, sağ koltukta oturan ise taktik harekât gerekliliklerini, teknisyen/operatörle birlikte yerine getirmekten sorumlu olarak görev yapmıştır. S-2E uçakları, Cengiz Topel Deniz Hava Üs Komutanlığında konuşlu olarak, Deniz Kuvvetlerinin harekât ihtiyaçları doğrultusunda kullanılmıştır. Deniz Kuvvetleri, yıllar geçtikçe bakım-idamesi oldukça sorunlu hale gelen bu uçakların artık ekonomik ve teknolojik ömürlerinin sonuna geldiğini değerlendirmiş, uçakların kullanımına 1993 yılından itibaren son vermeye başlamış, 1995 yılında tüm S-2’leri envanter dışına çıkarmıştır.

Bu arada 1970’li yıllarda Kaliforniya Yangınlarla Mücadele Filosu (California Department of Fire Protection - CAL FIRE) da ABD Deniz Kuvvetlerinden bu uçakların S-2A modellerini satın almış ve yangın söndürme uçağına dönüştürerek kullanmaya başlamıştır. CAL FIRE daha sonra, 1996 yılında ABD Savunma Bakanlığından 26 adet S-2E/G uçağını yangın söndürme uçağına dönüştürmek maksadıyla satın almıştır. Bu uçakları yangın söndürme uçağı olarak kullanabilmek için, CAL FIRE uçaklara modernizasyon programı uygulamıştır. Bu çerçevede uçakların motorları daha güçlü ve modern motorlarla değiştirilmiştir. Modifiye S-2’ler daha süratli, emniyetli ve yüksek manevra kabiliyetli uçaklar haline getirilmiştir. Uçağa 4.540 litre hacimli su alma haznesi eklenmiştir. Yeni yangın konfigürasyonuyla S-2’ler CAL FIRE yangın söndürme filosunun en esaslı uçağı olarak yangın söndürme görevlerinde kullanılmaya başlanmıştır. 1985 yılından itibaren tekrar motor revizyonuna giden CAL FIRE, 2005 yılı itibariyle tüm S-2’leri turboproplu hale getirmiştir. CAL FIRE halen elindeki 23 adet S-2T uçağını havadan yangınlara müdahale görevlerinde, diğer hava araçlarıyla birlikte kullanmaya devam etmektedir. 

Bu uçakların CAL FIRE filosunda yangın söndürme görevlerinde oynadığı başarılı rolü göz önüne alan Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TUSAŞ) (o dönemde Turkish Aerospace Industry – TAI), S-2 uçaklarını 1980'li yıllardan itibaren modernize etmesiyle tanınan ABD firması Marsh Aviation'la iş birliği yaparak, TEMA vakfının desteğiyle, Türk Deniz Kuvvetleri tarafından emekliye ayrılan S-2E uçaklarını, yangın söndürme uçağına dönüştürmek için kolları sıvamıştır. Bu kapsamda, 1996 yılında 1 adet S-2E uçağını yangın söndürme uçağına dönüştürme projesi başlatılmıştır. 1997'de Marsh Aviation ile sözleşme imzalanarak birlikte çalışılır. Bu kapsamda, S-2E uçağı yangın söndürme uçağına dönüştürülmüştür. Yöntem olarak CAL FIRE modernizasyonu esas alınmış, bir bakıma “Amerika yeniden keşfedilmemiştir.” Prototip uçağa turbo motorlar takılmıştır. Uçağın ismi de “TEMA” olarak belirlenmiştir.

Tarım ve Orman Bakanlığının kendi havadan yangın söndürme uçak filosunu oluşturmak için istekli olmadığını, kiralama yöntemini benimsediğini değerlendiren TUSAŞ, toplam 15 adet S-2E uçağını yangın söndürme uçağına dönüştürerek, Türk Hava Kurumunun (THK) kullanımına sunabileceğini öngörmüştür. 1990 yılların sonunda envanterindeki Dromader yangın söndürme uçaklarıyla Orman Genel Müdürlüğüne hizmet veren THK, çeşitli nedenlerle S-2 uçaklarına talip olma yönünde bir isteklilik ve irade ortaya koyamamıştır.

TUSAŞ'ın önerdiği prototip uçak çözümü kabul görürse, her bir uçağın yaklaşık 3 milyon USD maliyetle yangın söndürme uçağına dönüştürülebileceği hesaplanmıştır. Toplam proje maliyetinin 1998 rakamlarıyla 40-45 milyon USD olacağı hesaplanmıştır. Projeye olur verilmesi halinde, projenin toplamda 20 ayda tamamlanması ve modifiye edilen yeni motorlu ve yapısal iyileştirmeleri yapılmış bu uçakların, 2000 yılından itibaren 20 yıl daha (günümüze kadar) yangın söndürme uçağı olarak hizmet vermeye devam etmesi öngörülmüştür.

Türk Hava Kurumundan umudunu tamamen kesmeyen TUSAŞ, elindeki prototip S-2E/T (Tracker) uçağıyla 1999 depreminden sonra başlayan TÜPRAŞ rafinerisinde çıkan yangının söndürülmesinde kapsamında önemli uçuş görevleri icra etmiştir. Uçak, ayrıca Antalya yakınlarında çıkan orman yangınlarına havadan müdahale için de kullanılmıştır. Böylece, S-2E/T prototip uçağı, orman yangınlarına havadan müdahale yönüyle sahada başarılı bir gerçek “uçuş test” sürecinden geçmiştir.

Dönemin TAI Yönetim Kurulu Başkanı Emekli Hava Pilot Korgeneral Sinan Bilge, S-2E/T uçağıyla ilgili projeyi çıktığı bir televizyon programında (TRT1 Haber 24 programı, 17 Ekim 1997) şu şekilde ifade etmiştir: “Orman yangınları her yıl Türkiye'yi büyük zarara uğratıyor. Karadan yapılan müdahalelerde yetersizlik yaşanıyor. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı'nın envanterinden çıkarılmış olan 15 uçağımızı yangın söndürme uçağına dönüştüreceğiz… Bu uçakların, Kanada, Fransa, Amerika, Arjantin ve Güney Afrika'da yangın uçağına dönüştürüldüğünü gördük. TAI olarak, S-2E Tracker uçaklarını kullanabilir miyiz diye değerlendirme yaptık. (Dönemin Bakanı) Orman Bakanımız Ersin Taranoğlu'yla görüştük ve memnun kaldı. Kanadalıların geliştirdiği iki uçağı Türkiye'ye getirdik. Bugün Ankara'da gösteri uçuşları yapacaklar. Bakanlık onay verirse 15 uçağı (Türkiye’ye) kazandıracağız. Bu milli bir çözümdür. Dönüşüm sonrasında (bu uçakları) asgari 20 sene kullanabiliriz… ”

TUSAŞ yönetiminin tüm ısrarlı çabalarına ve girişimlerine rağmen, öngörülen bu projenin hayata geçirilememesi, o yıllarda fabrikada çalışan mühendis/teknisyenlerin de ifade ettiği üzere, fabrika personelinde hayal kırıklığı yaşanmasına neden olmuştur.

Orman Genel Müdürlüğü ve Türk Hava Kurumundan gerekli desteği göremeyen TUSAŞ, bir açıdan “sahipsiz kalan” yangın söndürme uçağı projesini, 2000 yılında iptal etmek zorunda kalmıştır. Deniz Kuvvetleri Komutanlığının herhangi bir ücret talep etmeden, doğrudan kullanıcı makama devretmeye hazır olduğu 15 S-2 uçağının Türk insanı tarafından gerçekleştirilecek “milli” bir dönüştürme projesi olması, devlet çarkının içindeki bürokratik yapının yeterince konuyu sahiplenmemesi nedeniyle gerçekleşmesi mümkün olamamıştır.  F-16 üretim hattının adeta boş kaldığı bu yıllarda, tüm fabrika personeli için heyecan verici bir proje olarak görülen S-2 uçaklarını yangın uçağına dönüştürme projesinin gerçekleşme imkanı 2000'li yılların başında ortadan kalkmıştır.

Neticede, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’nın yangın söndürme uçağına dönüştürülmesi amacıyla beklettiği S-2 uçaklarından dokuz uçak, Makine Kimya Endüstrisi Kurumu’na (MKEK) “hurda malzeme” olarak satılmıştır. Bir S-2 uçağı ise Yeşilyurt (İstanbul) Hava Müzesinde sergilenmek üzere Hava Kuvvetleri Komutanlığına teslim edilmiştir.

Bir süre uçuş dahi icra etmeyen TUSAŞ’taki S-2 prototip uçağı, TUSAŞ yönetiminin 2009 yılında aldığı kararla, uçan test platformu olarak tekrar uçuş faaliyetlerine başlatılmıştır. Bu uçağın TUSAŞ ihtiyaçları yanında, diğer Türk savunma sanayii firmalarının ihtiyaçlarını da karşılayacak şekilde kullanımı öngörülmüş, bu doğrultuda uçağın üzerindeki yangın söndürme kiti çıkarılarak uçan test platformu haline getirilmiştir. Uçuşa elverişlilik şartlarını karşılayan ve test platformu olarak Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) tarafından verilen özel izinlerle uçuşlarını gerçekleştiren S-2E/T uçağının kuyruk numarası, 2014 yılında SHGM tarafından tescil edilen “TC-STF” olarak değiştirilmiştir. TC-STF, ihtiyaçlar doğrultusunda uçuşlarına devam etmiştir. Bu uçak, günümüzde de birtakım bakım-idame ve parça desteği (CAL FIRE’den kısmen destek alınmasına rağmen) sorunlarına rağmen, TUSAŞ tarafından test platformu olarak kullanılmaya ve gerektiğinde savunma sanayii firmalarının taleplerine yönelik hizmet vermeye devam etmektedir. Bu satırların yazarı da TUSAŞ'ta görev yaptığı sürede S-2E/T uçan test platformu ile birkaç sorti uçuş gerçekleştirme şansı bulmuştur. Kullanımı son derece keyifli, klasik uçuş kumandalarıyla stabil bir uçuş imkanı veren bu uçak, 2021 yılı itibariyle faydalı kullanım ömrünü doldurmuş durumdadır. Yakın dönemde TUSAŞ'a alınacak yeni bir uçan test platformu uçağı sonrasında, TUSAŞ havacılık sanayii müzesinde yerini alması gereken, TUSAŞ'ın başarıyla uyguladığı yangın söndürme uçağına dönüştürme projesinin prototip uçağı olarak TUSAŞ müzesine gelecek ziyaretçilerine "gülümseyen yüzüyle" havacılığı sevdirecek kadar güzel bir nostaljik uçak olarak vazife yapmaya devam etmesi beklenmektedir.

Bir orman yangınları ülkesi olan Türkiye’nin elinde yangın söndürme uçakları bulunmayışının sonuçlarını, günümüzde de bu ulusun tüm fertleri olarak, acı bir şekilde yaşıyoruz. TUSAŞ tarafından inisiyatif alınarak başlatılan S-2 uçaklarını yangın uçağına dönüştürme projesi, eğer devletimizin ilgili organları ve/veya dönemin Türk Hava Kurumu yönetimi tarafından sahiplenilmiş olsaydı, bugün elimizde yangınlara karşı kullanabileceğimiz 15 uçaklık S-2E/T uçak filomuz elimizde olabilirdi. Bu uçakların yanında Türk Hava Kurumunun envanterine sonradan katılan CL-215 uçaklarıyla daha da kuvvetlendirilecek yangın söndürme filomuz, bizi orman yangınlarına karşı şüphesiz bugün içinde bulunduğumuz durumdan daha iyi bir pozisyona sahip olmamızı sağlayabilirdi diye düşünüyoruz. 

Bu yazımızda yararlanılan kaynaklardan bazıları aşağıdadır:

CAL FIRE. (2019). <https://www.fire.ca.gov/media/4950/aviation-guide-2019-access.pdf> s.e.t. 6.8.2021.

PEHLİVAN F. (2021). “TUSAŞ’ın itfaiye uçağı projesi nasıl bitirildi?”, <https://yetkinreport.com/2021/08/03/tusasin-itfaiye-ucagi-projesi-nasil-bitirildi/> s.e.t. 5.8.2021.

BİREL E. (2014). Fotoğraf Tanıtım, <http://birelfoto.com/havacilik/grumman-s-2-et-3/> s.e.t. 4.8.2021.

Milli Gazete. (2021). “AKP'nin 2003 yılında rafa kaldırdığı proje ABD'ye satılmış”, <https://www.milligazete.com.tr/haber/7566737/akpnin-2003-yilinda-rafa-kaldirdigi-proje-abdye-satilmis> s.e.t. 4.8.2021.

Tolonguç K. (2014). TAI’s experimental smiling aircraft, Istanbul Airshow 2014, <https://www.airliners.net/photo/TAI-Turkish-Aerospace-Industries/Grumman-Marsh-S-2E-T-Turbo-Tracker-G-121/2512957> s.e.t. 4.8.2021.

Türk Savunma ve Silah Teknolojileri. (2014). <https://www.facebook.com/TurkSavunmaVeSilahTeknolojileri/posts/625211360906833/> s.e.t. 4.8.2021.

Göklerdeyiz. (2021). “Yakın Geçmişte Yangın Söndürme Uçakları”. <https://www.goklerdeyiz.net/yakin-gecmiste-yangin-sondurme-ucaklari/> s.e.t. 5.8.2021.

GÜNER L. (1998). “Türkiye’de İlkyardım, Kurtarma ve Yangın Söndürme Faaliyetleri”, Uçantürk, Aylık Havacılık ve Uzay Dergisi, Sayı:434, Temmuz 1998, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, s.18-21.

ÖZKIR S.E. (1996). “Bahriyenin Kanatları-2”, Uçantürk, Aylık Havacılık ve Uzay Dergisi, Sayı:413, Ekim 1996, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, s.30-33.

SEVEL M.H. <http://www.tayyareci.com/amerikanucak/postww2/s2.asp> s.e.t. 6.8.2021.

LARDIERI A. (2018). Man Charged With Starting California Wildfire, USNews, July 26, <https://www.usnews.com/news/national-news/articles/2018-07-26/man-charged-with-arson-for-starting-california-wildfire> s.e.t. 6.8.2021.

SERNA J., KYLE K. (2019). Firefighting aircraft ‘increasingly ineffective’ amid worsening wildfires, Los Angeles Times, Aplit 7, <https://www.latimes.com/local/california/la-me-aircraft-increasingly-ineffective-against-california-wildfires-20190407-story.html> s.e.t. 7.8.2021.

SCHABEN A.J (2014) A Cal Fire S-2 air tanker disgorges a retardant slurry in 2014, Los Angeles Times, <https://www.facebook.com/219625924766291/posts/3021166684612187/> s.e.t. 7.8.2021.

<https://marshaviation.com/history/> s.e.t.7.8.2021.