Türk Devletlerinde, 'Tek Adam' Yönetimleri Anayasal Maskaralıklarla 'Ölünceye Kadar' Nasıl Sürdürülebiliyor?

Türki devletler coğrafyasında maalesef demokrasi ikinci planda görülüyor. Bir şekilde devletin yönetimi kimin eline geçmişse, onun ‘tek adamlık’ rejiminin halka onaylatılmasına dayanan göstermelik bir seçim yapılması yeğleniyor. Bunun en bariz göstergesi, Türkistan coğrafyasında (buna Azerbaycan da dahildir) devlet başkanlarının genellikle ecelleriyle ölmeleri sonucu gerçekleşen yönetim değişiklikleri gösterilebilir. Bu değişimlerde en dikkat çeken şey de, eski devlet başkanının yerine gelen kişinin yine onun döneminde başbakanlık veya meclis başkanlık gibi yüksek mevkilerde görev yapmış olmaları, bir çeşit halef-selef ilişkisinin tesis edilmiş olmasıdır. Bu yönüyle en kötü örnekler ise Azerbaycan’da ve Türkmenistan’da yaşanan babadan oğula geçen siyasi hanedanlık ya da sultanlık rejimleridir. 

Özbekistan Örneği

Özbekistan’ı Ruslardan bağımsızlığını kazanması sonrasında, 1991-2016 yılları arasında İslam Kerimov yönetti. İslam Kerimov’un 2 Eylül 2016 tarihinde hayatını kaybetmesinin ardından 4 Aralık 2016 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerini Şevket Mirziyoyev % 88,6 oy oranıyla kazandı. 

Böylece ülkenin yönetiminde tek söz sahibi haline gelen Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, selefi İslam Kerimov gibi tek başına kurguladığı bir oligarşik ve otoriter bir yapı içerisinde Özbekistan’ı yönetmeye başladı. 7 yıllık Cumhurbaşkanlığı süresi dolunca, neredeyse karşısına hiçbir rakibin çıkmasına izin vermediği bir seçime ülkesini götürdü. Doğal olarak, 9 Temmuz’da yapılan Cumhurbaşkanlığı seçiminde oyların %87’sini alarak yenide seçilmeyi başardı. 

Böylece Mirziyoyev konumunu yedi yıl daha güvence altına almış oldu. Bu seçim, 30 Nisan'da yapılan referandumda onaylanan ve cumhurbaşkanlığı süresini beş yıldan yedi yıla çıkaran anayasa değişikliğinin ardından yapıldı. Böylece anayasanın izin verdiği en fazla iki dönemlik süre de sıfırlanmış oldu. Bu durum, 7+7, toplamda 14 yıl daha Mirziyoyev’in Özbekistan’ın başında kalmaya devam edeceğini, 2037 yılına kadar otoriter rejimini sürdüreceğini tescillemiş oldu. Mirziyoyev’in mevcut gücünü korursa, 2030’lu yıllarda yapacağı ilave bir anayasa değişikliğiyle, Özbekistan’ın başında ömrü yettiğince kalmaya devam edebileceğini şimdiden öngörebiliriz. Zira böyle bir değişikliğe Özbekistan şartlarında kim engel olabilir ki?

Diğer Türkî Cumhuriyetlerde Devlet Başkanları Nasıl ve Kaç Yıllığına Seçiliyor?

Özbekistan’da görülen devlet başkanı seçilme, iktidarın sözde demokratik seçimlerle el değiştirmesi hadisesi diğer Türki devletler için de geçerliliğini koruyor. Türkmenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve bu manada Azerbaycan’da da aynı zihniyet ve anlayışla devlet başkanlığı makamlarında mevcut cumhurbaşkanları oturmaya devam ediyorlar. Sovyetlerden koparak bağımsızlıklarını kazanan bu devletler, adeta kendilerine Rusya Devlet Başkanı Putin’in izlediği ‘ilelebet başkanlık’ makamında kalma yönündeki taktik ve uygulamalarını rehber edinerek kendi iktidarlarını ustalıkla korumayı biliyorlar. 

Türkmenistan

Türkmenistan Başkanlık sistemiyle yönetiliyor. Saparmurat Atayeviç Türkmenbaşı (Niyazov) 1985-1991 yılları arasında Türkmenistan'ı fiilen yönetmiş, 1991-2006 yılları arasındaki 15 yıl boyunca Türkmenistan Cumhurbaşkanlığı görevinde bulundu. Türkmenbaşı 2006 yılında eceliyle ölünce yerine Kurbankulu Berdimuhammedov Türkmenistan'ın ikinci cumhurbaşkanı oldu. Berdimuhamedov, 1997'de başlayarak Cumhurbaşkanı Türkmenbaşı’nın ekibine girdi ve 2001-2006 yılları arasında Devlet Başkanı Türkmenbaşı’nın yardımcısı olarak görev yapıyordu. 21 Aralık 2006'da Türkmenbaşı’nın ölümünden sonra başkan vekili oldu ve ardından Şubat 2007'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazandı. Seçimde anlamlı bir muhalefetle karşılaşmadı ve ezici bir farkla kazandı (%89,23). Yine 2012 yılının Şubat ayında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini de %97 oyla yeniden kazandı. Şubat 2017'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde ise oyların %97,69'unu alarak üçüncü kez cumhurbaşkanlığına seçilmiş oldu. 2022 yılında ise oğlu lehine cumhurbaşkanlığı seçimine katılmadı ve bu sefer de Serdar Berdimuhamedov, 19 Mart 2022 tarihinde yapılan seçimin ‘galibi’ olarak babasının boşalttığı devlet başkanlığı koltuğuna oturdu. Böylece Türkmenistan’da fiilen siyasi hanedanlık sistemi kurulmuş oldu.

Kazakistan

Nursultan Äbişuli Nazarbayev, 24 Nisan 1990'da, Yüksek Sovyet tarafından Kazakistan'ın ilk cumhurbaşkanı seçildi. Kazakistan’ın bağımsızlığını ilan etmesi sonrasında 24 Aralık 1990'da tek aday olarak girdiği seçimde oyların %95’ini alarak Kazakistan Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbaşkanı oldu. O tarihten itibaren 29 yıl boyunca Kazakistan Cumhurbaşkanı olarak görev yaptı. 19 Mart 2019 tarihinde istifa etmek zorunda bırakıldı. 

Kasım Cömert Kemeloğlu Tokayev, Nazarbayev'in istifasının ardından vekaleten devlet başkanı oldu ve 10 Haziran 1919 tarihinde yapılan seçimlerde birinci gelerek devlet başkanı oldu. Tokayev, Nazabayev döneminde Senato Başkanı ve Başbakan olarak görev yapmış bir siyasetçiydi.

Kırgızistan

Askar Akayeviç Akayev, 22 Ekim 1990'dan 24 Mart 2005 tarihinde gerçekleşen “Lale Devrimi” adı verilen darbe neticesinde görevinden ayrılıncaya kadar Kırgızistan’ın cumhurbaşkanı olarak görev yaptı. 2005 yılında yapılan Lale Devrimi ile beraber devrim lideri sıfatıyla Kurmanbek Saliyeviç Bakiyev Kırgızistan Devlet Başkanı oldu ve aynı yıl Temmuz ayı seçimleri sonucu görevine resmiyet kazandırdı. Cumhurbaşkanı olarak bulunduğu 5 yıl süresince 7 başbakan değiştiren Bakıyev yolsuzluk ve akraba kayırmacılığı ile suçlandı bütün bunlara rağmen 2009 yılında yeniden seçildi ve 2010 yılında yapılan darbeye kadar görevini sürdürdü. 7 Nisan'da Rosa Otunbayeva tarafından devrildi. Yerine geçen Otunbayeva, 27 Haziran’da kabul edilen anayasa uyarınca 31 Aralık 2011 tarihine kadar Cumhurbaşkanlığı görevini üstlenmeye devam etti. Eski başbakanlardan Almazbek Şarşenoviç Atambayev, 2011-2017 yılları arasında Kırgızistan cumhurbaşkanı olarak görev yaptı. Almazbek Atambayev, görevi 24 Kasım 2017'de bırakıp yerini halefi ve eski başbakan Sooronbay Jeenbekov'a devretti veya devretmek zorunda bırakıldı. Jeenbekov, Kırgızistan’da aile klanı rejimini kurarak yönetmeye başladı.

Tacikistan

İmamali Şerifoviç Rahman, Tacikistan’ın siyasi birliğini kurduğu 1992 yılından itibaren Tacikistan cumhurbaşkanı olarak görev yapmaya devam ediyor. 

Azerbaycan

Ebulfez Elçibey 7 Haziran 1992 tarihinde yapılan seçimin sonucunda oyların %59,4 alarak Azerbaycan cumhurbaşkanı oldu. Elçibey Birinci Karabağ Savaşı'nda hatalı gördüğü cephe komutanı Suret Hüseynov'u görevden alınca, Hüseynov kendisine karşı Gence darbe girişimini başlattı. İki taraf arasında aracılık yapan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Meclis Başkanı Haydar Aliyev, Elçibey’i iç savaşı önleme gerekçesiyle 17 Haziran 1993 tarihinde istifa etmeye ikna etti. Haydar Aliyev geçici cumhurbaşkanı, Hüseynov da başbakan oldu. 3 Ekim 1993 tarihinde yapılan seçimin sonucunda, Haydar Aliyev %98,8 oy alarak cumhurbaşkanı oldu. Haydar Aliyev'in 2003 yılında ölümü üzerine, yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini kazanarak babasının yerine geçti. 2009 anayasa referandumu ile devlet başkanları için dönem sınırlamalarını kaldırdı. 2013 ve 2018 yıllarındaki seçimleri ‘kazanarak’ iktidarını sürdürmeye devam etti. 

Rusya’da Putin Örneği 

Rusya Federasyonu’nda Rus Anayasası uyarınca yürütme erkinin başı konumundaki Devlet Başkanı, altı yılda bir halk tarafından seçiliyor. 

Yeltsin'in istifasının ardından, 2000 yılında, Devlet Başkanı vekili oldu ve dört aydan kısa bir süre sonra ilk kez devlet başkanı seçildi. 2004 yılında %72 oy alarak dört yıllığına yeniden seçildi. O dönemde anayasal olarak iki dönem üst üste devlet başkanlığı yapamayacağı kuralını değiştiremeyen Putin, bir anlamda hülle yaparak, Birinci Başbakan Yardımcısı Dmitry Medvedev’in yerine devlet başkanı olarak seçilmesini sağladı. 8 Mayıs 2008 tarihinde cumhurbaşkanlığını Medvedev'e teslim etmesinden sadece bir gün sonra, bir güç değiştirme operasyonunda Putin, siyasi hakimiyetini koruyarak Rusya Başbakanı olarak atandı. 2008 yılından 2012'ye kadar Medvedev’in başbakanı, gerçekte gölge devlet başkanı olarak görev yaptı. Hile iddiaları ve protestolar ile gölgelenen 4 Mart 2012 tarihindeki seçimde oyların %63,6’sını alan Putin başkanlığa geri döndü. RF’de son Devlet Başkanlığı seçimleri 18 Mart 2018 tarihinde gerçekleştirildi ve Vladimir Putin %76’lık oy oranıyla Devlet Başkanlığına yeniden seçildi. Nisan 2021'de, referandumun ardından, anayasa değişikliklerini imzaladı; bunlardan biri yeniden seçilmek için iki kez daha aday olmasına izin verecek ve potansiyel olarak başkanlığını 2036'ya kadar uzatacak değişiklik oldu. Şimdi sırada, 2024’ün Mart ayında gerçekleştirilecek seçimler var. Putin, kazanamayacağı seçime girmez diyorlar, muhtemelen de öyle olacak.

Çin’de Şi Cinping İktidar Modeli

Tek parti iktidarının olduğu, parti ve devlet yönetiminin iç içe geçtiği Çin'de üst düzey devlet görevleri parti iktidarının uzantısı olarak görülüyor ve aynı yetkililerce yerine getiriliyor. 2007 yılından bu yana Politbüro daimî üyesi olan Şi, 2008 yılında Çin Devlet Başkan Yardımcısı görevine getirildi. 7 Kasım 2012'de yapılan 18. ÇKP Ulusal Kongresi hazırlık toplantıları sonucu kongrenin genel sekreterliği görevine getirilen Şi, takiben 2013 yılında Çin Halk Cumhuriyeti Başkanı oldu. 2018 yılında ikinci dönem için seçilen Şi, 2023 yılında üçüncü dönem için de kendisini başkan olarak seçtirmeyi başardı. Çin liderinin yakın dönemdeki teamüllerden farklı olarak iktidarını üçüncü döneme taşıması, Şi'nin yeni dönemde "tek adam" konumunun iyice pekiştiğinin işareti olarak görülüyor. 

Sonuç

Türkistan coğrafyasının güzel memleketleri Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan ve bu coğrafyaya komşu topraklardaki Azerbaycan; Başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerdir. Bu ülkelerin hepsinin ortak özelliği Sovyetlerden kalma yönetim mirasına, anlayışlarına sahip olmalarıdır. Sovyetlerden ayrılarak 1990’lı yılların başında bağımsızlıklarını kazanan bu devletlerin ilk devlet başkanları da genellikle Sovyet döneminde bu ülkeleri yönetmekte olan Komünist Parti’nin atadığı ülke yöneticileri olmuştur. Türki devletlerde icranın başı Cumhurbaşkanının, aynı zamanda fiilen yasama ve yargı erklerini de kontrol etmesi kabul görmüş bir uygulamadır. Demokrasilerin olmazsa olmazı ‘kuvvetler ayrılığı’ ilkesi bu ülkelerde ancak şeklen işliyor. 

Bu ülkelerde devlet başkanının en fazla iki kez üst üste seçilmesi uygulaması bulunuyor. Ancak bu durum iktidar sahipleri açısından bir sorun teşkil etmiyor. Yöntem çok basit işliyor. Anayasal maskaralığa başvuruluyor. Yeri geldiğinde anayasada yapılan değişiklikle, ya üçüncü ve daha fazla seçilmeye engel madde kaldırılma yoluna gidiliyor ya da anayasada sözde büyük bir değişiklik yapılarak, bir resetleme, sıfırlama yapılarak iki dönem kuralı yeniden başlatılıyor. 

Bu tür anayasal maskaralıkların emsali var. Kremlin'in güçlü adamı Rus anayasasında bir değişiklik yapılmasını sağladığında, 2000'den 2008'e kadar görev yaptığı iki dört yıllık döneme ek olarak kendisine iki altı yıllık dönem imkânı tanıyarak tam olarak aynı sonucu elde etti. Bu hamle 2020'de de tekrarlandı ve iktidarını 2024'e kadar uzattı. Nisan 2021 anayasa reformuyla birlikte, 2024 sonrası için altışar yıllık iki dönem daha başkan olabilme hakkını elde eden Putin, neredeyse ölünceye kadar Rusya Devlet Başkanı olarak ülkesinin başında kalmayı garantilemiş oldu.

Türkiye dahil, Rusya, Çin, Azerbaycan ve Türkî devletlerdeki anayasa değişikliklerine bu nedenle hiç sıcak bakamıyorum. Dışarıya gelişmemiş demokrasi ve şark kurnazlığı görüntüsü veren bu durumu özellikle Türk dünyasına hiç yakıştıramıyorum. Bu coğrafyaya gerçek demokrasi gelmeden de biz Türk dünyasının demokratik, çağdaş medeni dünyanın bir parçası olabileceğini hiç sanmıyorum.