Ülkelerin orman yangınları için kullandığı uçaklar
Bir ülkedeki havadan yangınlara müdahale yöntemleri, sahip olunan kaynaklara, kullanılacak uçak, helikopter, insansız hava araçları, uydu benzeri platformların yanında bu platformların sayısı, sahip olduğu yetenek ve yetkinlikler, örneğin uçak ve helikopterler için su taşıma kapasiteleri, yangına müdahale edecek ekiplerin planlamalarını, uygulamalarını belirlemektedir.
Bir ülkedeki havadan yangınlara müdahale yöntemleri, sahip olunan kaynaklara, kullanılacak uçak, helikopter, insansız hava araçları, uydu benzeri platformların yanında bu platformların sayısı, sahip olduğu yetenek ve yetkinlikler, örneğin uçak ve helikopterler için su taşıma kapasiteleri, yangına müdahale edecek ekiplerin planlamalarını, uygulamalarını belirlemektedir. Ayrıca, ülkenin arazi yapısı, bekler noktalarının su kaynaklarına/göllere ve havuzlara yakınlığı, yangın esnasındaki hava şartları, özellikle rüzgârın yönü ve şiddeti, gece/gündüz durumu, yerleşim yerlerine yangının mesafesi gibi birtakım faktörler de müdahale yöntemlerini belirleyici rol oynar. Her durumda yangına müdahale, ekiplerin risk almasını, can kaybı veya yaralanmalara neden olabilecek tehlikeli durumlarla karşı karşıya kalmasını gerektiren, kendine has kuralları, standartları, kriterleri, emniyet faktörleri vb. olan, yüksek disiplinli bir çalışma şeklini gerektiren özel bir alandır.
Küresel ısınma beraberinde yangınla küresel mücadeleyi zorunlu kılıyor. Gerektiğinde, bölge ülkelerini birbirine bağlayacak yardım mekanizmalarını, önceden tanımlı ve üzerinde mutabık kalınan belirli durumlar oluştuğunda, yangınlara havadan müdahale vasıtaları ve ekiplerinin ortaklaşa kullanılmasını, hatta ortak konsorsiyum oluşturmak suretiyle ülkelerin “yangın operasyon merkezlerinin” birbiriyle entegre edilmesini ve yangınlara tek merkezden gerektiğinde müdahale edilmesini zorunlu kılacak şartları bizlere dikte ettirmektedir.
Bu çerçevede, dünyamızda bazı ülkelerin sahip oldukları veya kullandıkları havadan yangına müdahale platformlarına, bunların imkân ve kabiliyetlerine göz atmak, Türkiye’nin kendi sistemini iyileştirmesi adına yararlanabileceği birtakım verileri sağlayabilecek, orman genel müdürlüğünün ileriye dönük çalışmalarına ışık tutabilecektir.
Yangına müdahale maksatlı kullanılan uçaklar üç gruba ayrılmaktadır. Birincisi, yangını havadan gözleyen, ekipleri yönlendiren komuta kontrol uçaklarıdır. İkincisi, suya inip kalkabilen amfibi özellikli uçaklardır. Üçüncüsü karada konuşlu, taşıdığı su haznelerini ancak meydanlara inip kalkmak suretiyle doldurabilen klasik yangın söndürme uçaklarıdır.
1. Yangın Komuta Kontrol/Koordinasyon Uçakları
Orman yangınlarında kullanılan uçak ve helikopterlerin havadan komuta ve kontrolü için kullanılan uçaklardır. Bu tür uçaklarda, ekip deneyimli bir pilot ve deneyimli bir itfaiyeciden oluşturulur. Görevleri, yangına nasıl müdahale edileceğini, öncelikleri belirlemek, uçakları ve helikopterleri en iyi şekilde yangın bölgesine yönlendirmektir. Bu ekip, operasyonlar sırasında yangına gelen uçakların yanı sıra saha ekipleri ve komuta merkezi ile iletişim halinde kalır. Bu maksatla kullanılabilecek uçaklara örnek olarak Cessna Caravan C208B, Turbo Commander TC-690A, Beechcraft King Air 90, Beechcraft King Air 200, Twin Commander 500 vb. verilebilir.
2. Amfibi (Water Scooper tipi) Uçaklar
Su bombardıman uçakları olarak da bilinen bu uçaklar, bir göldeki suyu gövdesindeki hazneye alıp bir orman yangını üstüne bırakma görevini yapar. Bu uçaklara örnek olarak, Canadair tasarımı Viking CL-215T (5.345 litre kapasiteli), eski tip CL-215 (4.900 litre), CL-415 (6.340 litre kapasiteli) ve Air Tractor AT802 Amphib (3.028 litre kapasiteli), Çin yapımı AG600 (11.355 litre) gösterilebilir.
3. Klasik Uçaklar
Bu hava tankerleri, bir orman yangınına çıkmadan önce bir tanker üssünde tipik olarak uzun vadeli geciktirici kimyasal madde veya su ile yüklenir. Yangın bölgesine madde/su boşaltımı yapıp tekrar ikmal yapmak için en yakın meydana iniş-kalkış yapması gereken uçaklardır. Bu uçaklara örnek olarak dört motorlu Avro RJ85 AT (11.355 litre), De Havilland Canada (DHC) yapımı Q400MR ve Q400AT (10.000 litre), Convair CV580 (7.950 litre), klasik Air Tractor AT802 (3.028 litre), Beriev BE-200 (10.000 litre), Coulson Boeing 737 (15.142 litre), C130Q (15.450 litre) benzeri uçaklar sayılabilir. Yangın söndürme ekipmanı olmayan bazı uçaklar, tak-çıkar özellikli seyyar "modüler havadan yangına müdahale sistemlerini (Modular Airborne Fire Fighting Systmems - MAFFS)" kullanabilir.
Bu uçakların çoğunluğu başka maksatlarla yapılan uçaklardır. Sadece Canadair yapımı CL215 ve CL-415 yangın söndürme maksatlı yapılmıştır. Eski uçaklar yangın söndürme ihtiyaçları kapsamında modernize edilerek kullanılmaktadır. Böylece, bu uçakların, dünya çapında havadan yangınla mücadele filolarında kullanımı mümkün olabilmektedir. Havadan yangınla mücadele görevlerinde kullanılmak üzere yeni uçaklar da yapılmaktadır. Çinlilerin yaptığı AG600 uçakları bu manada güzel bir örnektir. Yeni yangın söndürme uçakları yaygınlaşıncaya kadar yangınlarla mücadele etmek için eski uçaklara yapılan iyileştirmelere güvenmekten başka çare yok elimizde.
Ülkeler, kendi özel ihtiyaçları doğrultusunda yangın söndürme uçakları, helikopterleri satın almayı ya da bu işleri yapmak üzere kurulmuş, çoğunluğu küresel boyutta hizmet veren uluslararası şirketlerden doğrudan hizmet almayı, hava aracı kiralamayı tercih etmektedir. Bu nedenle, hangi ülkenin yangınla mücadele etmek için kaç uçağı, helikopteri var sorularına net ve doğru cevap verebilmek oldukça çetrefilli bir iştir. Bu kapsamda birkaç ülkenin yangınlara müdahale maksadıyla kullandığı hava araçlarına sayı ve kapasite olarak değinmekle yetinmenin, şimdilik yeterli olacağı düşünülmüştür.
Kanada
Kanada hükümetiyle yapılan sözleşmeler kapsamında, Conair şirketi tarafından yaklaşık 70 uçak ve 350 personel ile Kanada’da çıkan orman yangınlarına havadan müdahale hizmeti verilmektedir.
Avustralya
Avustralya'nın havadan yangın söndürme filosu oldukça geniş Ülkede PZL M18T Dromader ve Air Tractor AT802F gibi ortalama 3 bin litre su atma kapasiteli küçük uçaklar ağırlıklı olarak kullanılıyor. Ayrıca Avro RJ85 (kapasitesi 11.350 litre), Coulson C130Q (15.450 litre) ve Boeing 737'den dönüştürülen Coulson B737 (15.142 litre) gibi büyük yangın söndürme uçakları da hizmet veriyor.
Yunanistan
Yunanistan’ın kara sahasının yüzde 28’i ormanlık alanlardan oluşuyor. Ağırlıklı olarak Canadair-Bombarider yapımı 11 CL-215 Scooper ve 7 CL-415 Superscooper uçakları kullanılmaktadır. İlave olarak 1983 yılından günümüze PZL M-18 Dromader uçağı da 359’uncu Kamu Hizmetleri Hava Destek Filosu tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Dromader’ların yakıt kapasitesi %70 artırılarak 2,5 saat yerine 4,5 saate kadar havada görev yapma yeteneği kazandırıldı. Yunanistan, uçaklarla birlikte Erickson tarafından işletilen 9.500 litre su sepeti taşıyabilen S-64 helikopterleriyle yangınlara müdahale etmektedir.
Hırvatistan
Adriyatik kıyısında, Zadar’daki 93’üncü Hava Üssünde konuşlu 6 CL-215, 2 CL-415 ve AT-802 uçakları kullanılmaktadır.
İsrail
İsrail’de Havadan Yangınla Mücadele Birimi, her biri 3.000 litre su taşıyabilen tek motorlu 14 adet Air Tractor 802 ile yangınlara müdahale etmektedir. Bu uçaklar, 15 dakikalık yerde bekler olarak yangınlara karşı hazır tutuluyor. Uçaklar yangın bölgesine suyunu boşalttıktan sonra, tekrar su almak için meydana inip, 10 dakikada (turn-around zamanı) su ikmali yapıp, süratle görev bölgesine gidebilecek kullanım esnekliğine sahip. Elbit Systems, bu uçakların gece şartlarında da yangına müdahale edebilmesi için test uçuşlarına devam etmektedir.
Fransa
Fransa’nın kara sahasının yüzde 28’i ormanlık alanlardan oluşuyor. Fransa’nın yangına havadan müdahale filosunda 12 Canadair CL415, 10 Grumman S-2 Tracker, 4 Dash-8 Q400 ve 3 Beechcraft King Air 200 uçağı bulunuyor. Ayrıca, Korsika’da konuşlandırılan yaklaşık 40 EC145 helikopteri de diğer arama-kurtarma ve acil tıbbi müdahale görevleri yanında, gerektiğinde havadan yangınla mücadele görevlerine de cevap verebilmektedir.
Babcock şirketi, İspanya, Portekiz ve İtalya’ya sahip olduğu 400 civarında personeli, 100’den fazla uçak ve helikopteri ile sözleşmelere bağlı olarak yaz aylarında yangın söndürme hizmeti vermektedir.
İspanya
İspanya'nınkara sahasının yüzde 26’sı ormanlık alanlardan oluşuyor. Babcock, İspanya’da 57 yangın söndürme uçağı ile 46 üs bölgesinde İspanyol Hava Kuvvetleri ekipleriyle birlikte görev yapmaktadır. Bu uçaklardan 14’ü CL-215 ve 3’ü CL-415. Ayrıca, Titan havadan yangına müdahale şirketi de AT-802 uçak filosunun işletme sorumluluğunu almıştır.
İtalya
İtalya’nın kara sahasının yüzde 29’u ormanlık alanlardan oluşuyor. Babcock, İtalyan İtfaiye Servisine entegreli olarak görev yapmaktadır. İtalya’da 19 amfibi yangın söndürme uçağı olarak 16 CL-215 ve 3 CL-415 bulunmaktadır. Bu uçaklara ilave olarak başka uçaklar (hafif, orta ve ağır) ve helikopterler ile yangın söndürme maksatlı toplamda 100’ün üzerinde hava aracı işletilmektedir. İtalya ağırlıklı olarak Agusta-Bell AB 412A helikopterlerini yangınlara karşı kullanmaktaydı. Son dönemde bu helikopterleri Leonardo yapımı AW 139 helikopterleri ile değiştirme süreci başlatılmıştır. Ayrıca yangın gözetleme ve keşif maksatlı kullanılan AB 206 helikopterli de AgustaWestland AW109 helikopterleri ile değiştirilecektir. İtalya’nın envanterinde iki adet bulunan çift motorlu turboprop uçak, Piaggio P180 Avanti II de gerektiğinde kullanılmaktadır. Erickson firması İtalya’daki S-64 yangın programlarından sorumludur.
Portekiz
Babcock şirketi ile Portekiz şirketi Agro-Montia tarafından havadan yangın söndürme hizmeti verilmektedir. Yangınla mücadele filosunda en az 6 tane Air Tractor AT-802 ve 2 Canadair CL-215 görev yapmaktadır.
Türkiye
Halihazırda THK envanterinde 9 CL-215 uçağı (en eskisi 1970, en yenisi 1989 yapımı) bulunmaktadır. Kaan havacılıkta 3 adet yangına müdahale için kullanılabilecek helikopter mevcuttur. Türkiye 2021 yazı için, çoğunluğu Mi-8 helikopteri olmak üzere, toplamda 27 yangın söndürme helikopterini kiralama yöntemiyle devreye almıştır. Uçak kiralaması yapılmamıştır.
Resim bölümünde yer alan tabloda verildiği üzere, yıllara sari, ülkelerin sınırları içinde hiçbir ülke tarafından yadsınamayacak büyüklükte orman alanının yandığı görülmektedir. Evet, yangınla mücadele ciddi bir iş ve ciddi oranda bir maliyeti var. Örneğin, Canadair yapımı yeni veya modernize bir CL-415T uçağına bakacak olursak, fiyatının 30-35 milyon $ olduğunu görüyoruz. Bu uçaklara yeni nesil aviyonik sistem, turboprop motorlar takılıyor. Bu uçak, neredeyse C-130 büyüklüğünde. Buna rağmen, sahip olduğu seri yatış yapma ve yüksek manevra kabiliyeti, engebeli arazilerdeki yangınları söndürmek için dar vadilere ve kanyonlara bu uçaklarla pilotların diğerlerine nazaran daha rahat bir şekilde girme imkânı bulmasını sağlıyor. Bu uçakların kumanda yüzeyleri normal uçaklara göre özellikle büyütülmüştür. Böylece ağır yükle ve düşük süratle dağlık arazi üzerinde oldukça stabil uçuş yapılması mümkün olabilmektedir. Bu uçaklarda kullanılan camber kanat tasarımı, benzer uçaklara göre daha fazla kaldırma sağlar. Operasyonlar yönüyle kullanımı pratiklik sağlar. Haznesine 6.000 litre civarındaki suyu, 12 saniyede suya temasıyla birlikte süratle doldurulabilmektedir. Yangın bölgesine bu suyu 2 saniyede süratle boşaltabilmektedir. Yerden 100 feet yükseklikte uçup, yangınlara müdahale edebilir. Diğer uçaklar 300 feet ve üzerinden geçmekte, boşaltılan suyun dağılmasına neden olmaktadır. Ne kadar alçak irtifa, o kadar iyi…
Türkiye, gelecek dönemde yangına müdahale uçağı tedarik etmek, belki kendisi tasarlayıp üretmek istiyorsa, dağlık bölgelerin çokluğu dikkate alınarak, CL-415T muadili veya daha üstün özelliklere sahip uçakları düşünmesinde fayda olduğu aşikar.
Yararlanılan Bazı Kaynaklar:
https://teyit.org/analiz-bazi-akdeniz-ulkelerinde-bulunan-yangin-sondurme-ucagi-sayilari-hakkindaki-iddia
https://www.airmedandrescue.com/latest/long-read/aerial-firefighting-resources-europe
https://www.babcockinternational.com/what-we-do/aviation/emergency-services/firefighting/
https://tr.euronews.com/2021/07/29/akdeniz-ulkelerinde-kac-yangin-sondurme-ucag-var-orman-yanginlari-thk
https://twitter.com/ZeugniszwanG/status/1420736618386792452/photo/1
https://onedio.com/haber/turkiye-nin-yangin-ucagi-sayisi-tartisiliyor-peki-akdeniz-ulkelerinde-durum-ne-995098
https://www.donanimhaber.com/ulkelerin-yanginla-mucadelede-kullandigi-ucaklar--136929
https://www.boldapp.de/2021/07/30/akdeniz-ulkelerinde-kac-tane-yangin-sondurme-ucagi-var/
https://conair.ca/aircraft-fleet
https://fireaviation.com/tag/china/
https://www.youtube.com/watch?v=dgwjPcwZqGQ
https://www.fs.usda.gov/managing-land/fire/planes/maffs