İstiklali 'tek adam' olan Afganistan'ın istikbali (2)

ABD, 14 Kasım 2001 itibariyle Afganistan’ı işgal sürecini büyük ölçüde tamamlamış ve iktidarı Muhammed Ömer’in şahsında ‘Taliban’ tarafından teokratik, totaliter devlet sistemiyle yönetilen Afganistan İslam Devletinin (Farsça Devlet, Peştuca Emirlik tabiri kullanılmıştır) elinden almıştır. Sonrasında ABD askerlerinin gölgesinde tecelli eden Amerikan iradesi, taşeron Afgan hükümeti üzerinden 15 Ağustos 2021 tarihine kadar Afganistan İslam Cumhuriyeti’ni yönetmiştir. Mevcut durumda, başkent Kabil'in ele geçirmesiyle beraber Taliban Afganistan'ın yönetimini de facto tekrar ele geçirmiştir. De jure bir hükümet olup-olamayacağını zaman gösterecektir.

Afgan topraklarında işgalci olmasına rağmen ABD’nin halkın gözünde meşru bir idarenin teşkil edilmesine önem verdiğini görüyoruz. Birinci yazımızda etraflıca değindiğimiz üzere, BM öncülüğünde 5 Aralık 2001’de imzalanan Bonn Anlaşması ile Afganistan’da güvenliğin devlet merkezli bir yol haritası ile tesis edilmesine, hazırlanacak yeni bir anayasa ile yeni siyasi ve sivil kurumların Afganistan’ı yönetmesine karar verilmiştir. Bu çerçevede Afganistan 9 Ekim 2004 tarihinde yapılan seçimin galibi, oyların %55,4’ünü alan Hamid Karzai olmuştur. Afgan geçici hükümetinin başı Burhaneddin Rabbani görevini yeni devlet başkanı Karzai’ye devretmiştir. Karzai, Ağustos 2009’da yapılan seçimlerin de galibi olarak 2014 yılına kadar Devlet Başkanlığı koltuğunda kalmıştır. Görevini, 5 Nisan 2014 cumhurbaşkanlığı seçiminde, diğer aday Abdullah Abdullah’a göre daha fazla oy alan Eşref Gani Ahmedzay’a devretmiştir. Gani, 15 Ağustos 2021 tarihine kadar başkan sıfatıyla Afganistan’ı yönetmiştir. Bu arada, Abdullah Abdullah da Gani’nin altında başbakan olarak görev yapmıştır.

Bu yazımızda, ABD’nin ‘adamları’ olarak bilinen Afganistan eski devlet başkanları Hamid Karzai ve Eşref Gani kim olduklarını, kime hizmet ettiklerini irdelemek istiyoruz.

Hamid Karzai

24 Aralık 1957, Kandahar doğumludur. Sunni olup, Peştun kökenlidir. Afgan siyasetinde yer edinmiş bir ailenin mensubudur. Babası ve dedesi Meclis Başkan yardımcılığı, amcası Habibullah Karzai ABD’de BM'de Afganistan temsilciliği görevlerinde bulunmuştur. Hamid Karzai, ailesiyle birlikte Sovyet işgali sırasında Pakistan’a taşınmıştır. Akademik eğitimini, siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler alanında Hindistan’da Himachal Pradesh Üniversitesi'nde almıştır. Sonrasında, ABD destekli Mücahidin grubunun bir üyesi ve ABD Merkezi İstihbarat Teşkilatı (CIA) için Pakistan’da çalışan bir müteahhit olarak görev almıştır. Bu arada kardeşleri ABD’ye göç etmiş ve Amerikan vatandaşlığına geçmiştir. Zamanla Karzai ailesinin üyeleri Şikago’nun doğu kıyısında açtıkları çok sayıdaki Afgan mutfağını yansıtan restoran zinciriyle zengin olmuştur.

1992’de Burhaneddin Rabbani hükümetinde Dışişleri Bakan Yardımcısı olarak görev yapmıştır. Taliban’ın iktidara gelmesiyle birlikte ülkesinin BM temsilcisi olarak görev yapmak isteğini Taliban’a iletmiş ancak ‘güven vermeyen kişiliği’ nedeniyle bu talebini Molla Ömer kabul etmemiştir. Bunun üzerine tekrar Pakistan’da yaşamaya devam eden Karzai, İtalya’da sürgündeki Zahir Şahın ülkeye ‘kurtarıcı’ olarak dönmesi için ikna turları yapmış, İslamabad’daki ABD büyükelçiliği dahil yabancı misyonları ziyaret ederek Taliban’a karşı direniş için kendilerine destek olmaları yönünde çalışmalar yapmıştır. Temmuz 1999’da babasının Taliban tarafından öldürülmesi sonrasında, Kuzey İttifakı ile temaslarını artırmış, Taliban Karşıtı Koalisyon'a destek bulmak için ABD’ye gitmiştir. Taliban ve el-Kaide’nin ülkesinden temizlenmesi için ABD ve NATO ülkelerinde temaslarda bulunmuştur. 2001 Eylül ayında ülkesine dönmüş, Amerikan askerleri gelinceye kadar ‘Amerikan Özel Kuvvetleri mensuplarının koruması altında’ Taliban’a karşı silahlı mücadele veren gruplarla beraber hareket etmiştir.

Bu dönemde Afgan siyasetinde baskın bir şahsiyet haline gelmesi için ABD tarafından yıldızı parlatılan Karzai’nin; üniversite hayatından itibaren ABD ile yakın temas içinde olduğu ve gelecekte Afganistan’ın başına geçirilecek en kuvvetli adaylardan birisi olarak “hazırlandığını” söyleyebilir. Nitekim, ABD öncülüğünde BM şapkası altında toplanan Bonn Konferansında imzalanan Anlaşma uyarınca, 29 kişilik geçici yönetim kurulunun üyesi olmuş ve geçici devlet başkanı seçilmiştir. Böylece 22 Aralık 2001 – 7 Aralık 2004 tarihleri arasında geçici, sonrasında 29 Eylül 2014 tarihine kadar ülkenin seçilmiş devlet başkanı olarak Afganistan’ı 13 yıl yönetmiştir.

Devlet başkanlığı döneminde, yerel unsurların kıyafet geleneğini yansıtan ‘imajıyla’ (Peştu stili uzun elbise, Tacik ve Özbek stili cübbe, Penjir sitili karakul – kuzu postundan yapılan takke), uluslararası camianın ‘Afganistan’ın kurtarıcısı’ gördüğü sözde yerel bir şahsiyet olmaya gayret göstermiştir.

Karzai’nin, 75 milyon ABD doları civarında bir parayı CIA kanalıyla aldığı, bu parayı seçim kampanyalarında ve genel manada Amerikan nüfuzunu Afganistan’da sürdürebilmek maksadına hizmet edecek şekilde etrafına dağıttığı iddiaları günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.

Hizb-i İslami partisinin lideri Gulbuddin Hikmetyar’la 1988’den itibaren teması olan Karzai, 1990’ların sonlarında ‘casusluk’ iddiasıyla suçlanmış ve hapse atılmıştır. ABD ile yakın bağları olduğu bilinen Hikmetyar’a bağlı milisler kendisini tutulduğu hapishaneden kaçırmıştır. Karzai; 17 Ağustos 2021’den itibaren Doha’da, Hikmetyar ve Abdullah Abdullah’la birlikte Afganistan Geçici Hükümeti kurma yönünde, Taliban’a alternatif oluşturmak adına, çalışmalarına devam etmektedir.

Muhammed Eşref Gani Ahmedzai

19 Mayıs 1949’da Afganistan’ın Logar kentinde doğmuştur. Sunni olup, Peştu kökenlidir. Eşref Gani, 1966-67 arasında, Amerikan AFS sponsorluğunda, uluslararası mübadele öğrencisi olarak ABD’nin Lake Oswego High School (LOHS)’da eğitim almıştır. Takiben lisans eğitimi için yine Amerikan bursu ‘kazanan’ Gani, Lübnan Beyrut Amerikan Üniversitesinde, Kültürel Antropoloji alanında lisans eğitimini tamamlamıştır. Burada Lübnanlı Hristiyan bir aileden Rula Saade tanışarak evlenmiş, okul sonrasında ülkesine dönmeyip, ailesiyle birlikte ABD’ye yerleşmiş ve Amerikan vatandaşı olmuştur. ABD’de doğan oğlu ve kızı, halen bu ülkede yaşamakta olup, ABD pasaportu taşımaktadır.

Columbia Üniversitesinden kendisine tanınan burs hakkıyla ABD’de kalmaya devam etmiş ve bu ülkede “Kültürel Antropoloji” alanında yüksek lisans ve doktora çalışmalarını tamamlamıştır. 1983'te mezun olduktan sonra, Berkeley'deki California Üniversitesinde öğretim elemanı olarak davet edilmiştir. 1983-1991 yılları arasında Amerika Johns Hopkins Üniversitesinde eğitim vermiş, Fulbright bursuyla 1985’te Pakistan’da saha çalışmaları yapmıştır. Ayrıca bu dönemde BBC Farsça ve Peştuca radyo yayınlarına ‘uzman’ statüsünde katılım sağlamıştır.

1991'de, ağırlıklı olarak ABD politikalarına hizmet ettiği bilinen Dünya Bankasında antropolog olarak çalışmaya başlamıştır. ‘Ekonomik planların insani boyutu’ alanında bankanın Doğu Asya, Güneydoğu Asya, Rusya, Çin ve Hindistan’daki programlarına katılarak, aktif rol oynamıştır.

2001 yılında Dünya Bankasındaki görevinden ayrılmıştır. 9/11 sonrası ABD’de haber programları ve gazetelerde varlık göstermeye başlamıştır. BM Genel Sekreterinin Afganistan Özel Temsilcisi Ahdar El İbrahimi’nin Özel Danışmanı olarak 2001 son aylarında Afganistan’a gelerek çalışmaya başlamıştır. Taliban’dan sonra Afganistan'da yeni hükümet için yol haritasının çizilmesi, Bonn Anlaşması tasarısının yazılması, müzakerelerin yürütülmesi ve uygulanması konularında aktif görev yapmıştır. Karzai geçici yönetiminde, Afganistan’ın ekonomik kalkınmasında rol almıştır. 1 Şubat 2002'de Karzai'in kıdemli danışmanı olarak görevlendirilmiş, takiben Maliye Bakanı ve Uluslararası Yardım Baş koordinatörü olarak 2004 yılı sonuna kadar görev yapmıştır.

Eşref Gani Ahmedzai, Karzai’nin devlet başkanı seçilmesinden sonra, nedense Karzai hükümetlerinde görev almaktan kaçınmış, Kabil Üniversitesi Rektörü olarak ülkesinde kalmaya devam etmiştir. 2005’te BM Kalkınma Programında çalışmış, bir Amerikan vatandaşıyla birlikte ulus inşa süreçlerinde devletin rolüne odaklanan ‘Devlet Etkinliğinin Sağlanması Enstitüsünü kurmuş, eş-başkanlığını yapmıştır. Bu dönemde BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın yerine de düşünülen Gani’nin bu beklentisi gerçekleşmemiştir.

2009 yılında Afgan seçimlerinde aday olabilmek için ABD vatandaşlığından vazgeçtiğini açıklayan Gani, Clinton’ın seçim kampanyalarını yöneten James Carville’nin desteğini almasına rağmen, Hamid Karzai, Abdullah Abdullah ve Ramazan Beşerdost’tan sonra oyların yüzde 3’ünü kazanarak ancak dördüncü olabilmiştir. Karzai'nin ikinci dönem devlet başkanlığında, Afganistan’ın güvenlik sorumluluğunun yabancı güçlerden Afgan güçlerine intikalinden sorumlu en yetkili kişi olarak görüşmeleri yürütmüş, Karzai’ye destek vermiştir.

2013 yılında ABD’de çıkan Dış Politika dergisi tarafından dünyanın en iyi düşünürleri arasında ‘ellinci sıraya yerleştirilen’ Gani, İngiliz Prospect Magazine tarafından da ikinci sırada gösterilmiş, böylece bir bakıma ABD ve İngiltere tarafından başkanlığa hazırlanmaya başlanmıştır. Nitekim, liberal bir politikası olarak lanse edilen Gani; 2014 yılında gerçekleştirilen seçimlerde, Amerikan fonlarıyla kurulan uluslararası seçim inceleme komisyonunun kararıyla, seçimi Dr.Abdullah’a karşı ‘kazanabilmiştir.’ Burada devreye giren ABD diplomatik misyonu, Abdullah’ın Gani başkanlığındaki ulusal birlik hükümetinde ikinci adam olarak yer almasını sağlamayı ihmal etmemiştir. Aynı şekilde 2019 seçimlerini de çeşitli yolsuzluk iddialarının arasında kazandığı, Taliban-ABD anlaşmasından 11 gün önce, 18 Şubat 2020’de açıklanmıştır.

Taliban’ın Kabil sokaklarında görüldüğü 15 Ağustos 2021 Pazar günü eşiyle birlikte Amerikan büyükelçiliğine sığınan Gani, Amerikan desteğiyle başladığı başkanlık serüvenini, ABD’ye iltica ederek sonlandırmıştır.

Sonuç

20 yıllık ABD döneminde, Afganlara kendi öz kimliklerini temsil eden devlet başkanlarından ziyade, yıllarca Amerikan fonlarından beslenen, açık veya örtük bir şekilde destek verilen iki siyasi figür olan Karzai ve Ahmedzai vasıtasıyla, Afganistan’daki Amerikan hak ve menfaatlerine uygun bir yapının ayakta kalması sağlanmıştır. Zaman zaman Karzai’nin yaptığı gibi, ABD aleyhine yapılan “mış” gibi çıkışların genel resimde bir kıymeti harbiyesi bulunmamaktadır.

Afganistan’a yönelik bu seri yazımızın üçüncüsünde, diğer Afgan kökenli kilit oyunculardan ABD’nin Afganistan Özel Temsilcisi Zalmay Halilzad ve Taliban adına Siyasi Ofis Başkanı Molla Abdülgani Birader’in oynadıkları rolü, bu çerçevede ABD desteğinde gürbüzleşen Taliban örgütünün hikayesini sizlerle paylaşacağız.

Bu yazıda yararlandığımız bazı kaynaklar

Matthew Rosenberg (28 April 2013). "With Bags of Cash, C.I.A. Seeks Influence in Afghanistan". The New York Times. Archived from the original on 28 April 2013. Retrieved 29 April 2013.

Senator puts hold on some Afghan aid over Karzai "ghost money", [1] Archived 16 October 2015 at the Wayback Machine, Reuters, 17 June 2013

Rauofi N. (2019). “2009 Sonrası Afganistan Güvenliğinde ABD ve İran’ın Rolü”, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Enstitüsü, https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/69319/T08516.pdf?sequence=1&isAllowed=y, s.e.t.25.8.2021.

Bölge Gündem Haber. (2021). “Eşref Gani kimdir? Aslen nerelidir, kaç yaşındadır?”, 15 Ağustos, https://www.bolgegundem.com/esref-gani-kimdir-aslen-nerelidir-kac-yasindadir-1129950h.htm, s.e.t. 26.8.2021.

https://en.wikipedia.org/wiki/Ashraf_Ghani>, s.e.t. 25.8.2021.

Uslubaş F. (2010). Büyük Oyundan Kaosa, Taliban ve Avrasya'da Cihad, Karınca Yayınları, Ankara