İstiklali 'tek adam' olan Afganistan'ın istikbali (4)

Dünkü yazımızda, Afganistan’ın siyasi tarihine, kronolojik akış içerisinde değinmiş, devamında Taliban’ın hikayesini yazmıştık. Bu yazımızda Taliban-ABD arasında imzalanan 29 Şubat 2020 anlaşmasının mimarları olan, Taliban’ın Doha Siyasi Ofis Başkanı Molla Abdülgani Birader’i ve ABD’nin Afganistan Özel Temsilcisi Zalmay Halilzad’ı anlatacağız.

Molla Abdülgani Birader

Taliban'ın kurucularından olan Abdülgani Birader, 2001 yılında ABD'nin Afganistan'a girmesiyle birlikte örgütün dağlık bölgelerde varlığını sürdürmesinde önemli roller üstlenmiştir. Afganistan'dan ABD'nin çekilmesiyle beraber, ABD’nin kendisine tahsis ettiği C-17 askeri ulaştırma uçağıyla 17 Ağustos 2021 öğleden sonra Kandahar'a gelerek, Taliban’ın Afganistan'da yönetime el koymasına öncülük etmiştir.

Taliban’ın Afganistan’da hakimiyetini yeniden ilan ettiği bu günlerde, Birader’in Afganistan Devlet Başkanı olacağı konuşulmaya başlanmıştır. Öte yandan, henüz Taliban’la birlikte yeni yönetimin nasıl organize edileceği netlik kazanmamıştır. Halihazırdaki devlet kurumlarının Taliban'a devrini koordine etmek için bir Koordinasyon Konseyi oluşturulması düşünülmektedir. Bu konseyde, Taliban üyeleriyle birlikte, Karzai, Hikmetyar ve Rabbani’nin de yer alması söz konusudur. Anayasa değiştirilmeden de dini kuralları uyumu güçlendiren bir yönetim anlayışıyla Taliban’ın ülkeyi tekrar yönetmeye başlayabileceği öngörülmektedir.

Taliban örgütünün işleyişi gereği, örgütte kimsenin ismi öne çıkmamaktadır. Molla Ömer dahi hep arka planda kalarak örgütü yönetmiştir. Dünya kamuoyu daha ziyade ‘Taliban’ ismi etrafında örgütü tanımıştır. Günümüzde Taliban deyince ilk akla gelen isim olan Birader’in, Afganistan’ın geleceğinde söz sahibi olacağı konuşulmaktadır.

ABD ile müzakereleri yürütmek adına Katar’ın başkenti Doha’da açılan Taliban’ın siyasi ofisi liderliğini yürüten Molla Abdülgani Birader, 1968, Uruzgan doğumludur. Ailesi, Paştunların en büyük aşiretlerinden olan Durani aşiretinin Popalzai kolundandır.

Birader, Taliban hareketinin önde gelen dört kurucusundan birisidir. Kendisine ‘Biraderim’ diyen Molla Ömer'in birinci yardımcısı olarak 1996-2001 yılları arasında Afganistan İslam Emirliği’nin yönetim organizasyonunda etkin bir pozisyonda görev yapmıştır. 2001 sonrasında ABD’nin gelişiyle birlikte Afganistan’ın dağlık bölgelerinde kendine sığınma alanları bulan Taliban, ABD ve müttefiklerine karşı silahlı mücadelesini devam ettirmiştir. Birader, 2010 Şubat ayında ISI ve CIA’in iş birliği neticesinde, ABD ekipleri tarafından düzenlenen bir operasyon sonucu Karaçi'de yakalanmış ve hapse atılmıştır.

Taliban lideri Molla Ömer’in 2013’te hayatını kaybetmesinden (örgüt 2015 yılında bu vefat haberini dış dünya ile paylaşmıştır) sonra, Taliban’ın en yetkili ismi olarak 2010 yılından beri hapiste olan Birader’in ismi öne çıkmıştır. Bununla birlikte hiçbir zaman örgütün bir numarası olarak ilan edilmemiştir.

Molla Ömer’in ölümünden sonra örgütü bir süre Molla Mansur Ahtar yönetmiştir. Mansur, 2016’da ABD tarafından insansız hava araçları saldırısı sonucu öldürülünce, Mansur’un yerine, dini bilgisiyle örgüt içinde öne çıkan Molla Heybetullah Ahunzade getirilmiştir. Heybetullah böylece, “müminlerin yeni emiri” sıfatıyla Taliban’ın başında örgütü yönetmeye başlamıştır. Ahunzade’nin tüm dini grupları Taliban çatısı altında birleştirici bir rol oynaması, cihadî geçmişi nedeniyle diğer gruplarla bağları güçlendiren manevi bir figür olarak hizmet etmesi bekleniyor. Nitekim Taliban'ın lideri olarak seçilmesinin ardından, el Kaide lideri Eymen el Zevahiri, Heybetullah’a biat ettiğini duyurmuştur. Heybetullah, sadece dini bayramlar öncesi yayınladığı mesajlarla sesini duyuran bir lider profili çiziyor.

Molla Birader’le birlikte Molla Ömer’in oğlu Molla Yakup (askeri işlerden sorumlu) örgütün dört kişiden oluşan en üst yönetim elitinde kendisine yer bulmuştur.

Taliban’la birlikte hareket eden Hakkani örgütünün lideri Siracettin Hakkani, Sovyet işgaline karşı mücadele veren Celaleddin Hakkani'nin oğludur. Taliban örgütünün 'başkan yardımcısı' olarak anılıyor. Aynı zamanda Hakkani örgütünün de kurucusudur. Afganistan'da 2001-2021 dönemindeki intihar saldırılarını, özellikle başkent Kabil'i hedef alan ve çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine neden olan intihar saldırılarının çoğunu Hakkani örgütü gerçekleştirmiştir.

Trump döneminde, ABD’nin Birader’e olan tavrı değişmiştir. Kendisinin Taliban-ABD arasındaki görüşmelerde etkili olabileceği düşüncesiyle, ABD'nin Afganistan temsilcisi Afgan asıllı Zalmay Halilzad, Pakistan'a Birader’i serbest bırakılması Amerikan tarafının resmi talebini iletmiştir. Neticede ABD ile Taliban arasındaki görüşmelerde varılan anlaşmayla 2018'de Birader serbest bırakılmıştır. Birader serbest kaldıktan sonra, örgüt elemanlarının yanına dönmek yerine Katar’a yerleşmiştir.

Bu arada Katar’ın başkenti Doha’da açılan Taliban Ofisinin başına Birader’in getirildiği açıklanmıştır. Böylece ABD ile görüşmeleri yürüten heyetin başına geçen Birader'in ismi duyulmaya başlanmıştır. Birader, Taliban'ın ABD yönetimi ile yürüttüğü barış görüşmeleri sürecinde aktif rol oynamıştır.

Zalmay Halilzad

Halilzad'ın asıl niyeti, Birader’i Afgan hükümeti ve Taliban arasında bir güç paylaşımı formülüne ikna etmekti. 2018'den itibaren ABD ile müzakereleri yürüten Birader, bu süreçte Halilzad ile ‘samimi bir ilişki geliştirmiştir’. Birader dönemin ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ile kameralar önüne geçmiştir. 2020 yılında Trump'la yaptığı telefon görüşmesi kendisinin popülaritesini artmıştır. ABD Başkanı ve bir bakanıyla doğrudan teması tüm dünya basınına yansıyan Birader’in ismi, örgütün 2016’dan beri lideri olan Heybetullah Ahunzade'nin de önüne geçmeye başlamıştır. Ayrıca, Birader’in uluslararası temasları kendisinin Taliban’ın görünen yüzü olmasına yol açmıştır. Birader en son üst düzey temasını 28 Temmuz 2021'de, Taliban heyetinin başı olarak Çin'de gerçekleştirmiştir. Çin Dışişleri Bakanı Vang Yi ile bir araya gelen Birader, “Taliban'ın Afganistan'da siyasi bir çerçeve çizmek için tüm taraflarla çalışmaya hazır olduğunu, kadın ve çocuk hakları başta olmak üzere insan haklarını koruyacaklarını” ifade etmiştir. 15 Ağustos 2021 tarihinden itibaren, Amerikalıların “yakın müttefikleri Afganlar” Amerikan Hava Kuvvetlerine ait C-17 askeri ulaştırma uçaklarıyla Taliban’dan kaçarken; aynı ABD, Birader’e özel bir uçak tahsis ederek, Doha’dan Kandahar’a yeni yönetimin de facto lideri olarak inmesini sağlamıştır.

ABD açısından baktığımızda, 29 Şubat 2020 anlaşmasının mimarı olan Zalmay Halilzad’dır. Afgan asıllı bir Amerikalı olan Zalmay, 22 Mart 1951 tarihinde Mezar-ı Şerif’te dünyaya gelmiştir. Öğrenim için 16 yaşında Kabil’e gitmiştir. O süreçte ‘Amerikan Dostları Derneği’ne üye olmuştur. ABD, çeşitli başarılarıyla dikkatleri çeken Halilzad’ı, okulundan mezun olduktan sonra burs vererek Lübnan’a göndermiştir.

Eski devlet başkanı Gani’yle aynı yıllarda Beyrut Amerikan Üniversitesi'nde eğitim görmüş, Chicago Üniversitesi'nde doktora yapmıştır. ABD’de kalmaya devam eden Halilzad, akademik kariyerini bu ülkede sürdürmüştür. Halilzad hem Wolfovitz’in öğrencisi ve yardımcısı, Cheney’nin de arkadaşıdır. Nitekim 1984 yılında ABD dışişleri bakanlığında görev alan Halilzad, doğrudan Wolfovitz’e bağlı çalışmıştır. Çalışmalarıyla ABD’li yetkililerin gözüne giren Halilzad, ABD dış siyasetini belirleyen grup arasında kendine yer bulmuştur. Halilzad bu süre zarfında Sovyetlere karşı savaşan Afganistanlı mücahitlerin silahlandırılmasında aktif rol oynamıştır.

Baba Bush döneminde savunma bakanlığının yönetiminde görev alan Halilzad, 2000 seçimleri sonrası Dick Cheney tarafından geçici savunma komitesine başkan tayin edilmiştir. Bu dönemde ayrıca Bush’un özel danışmanlığını da yapmıştır.

2003-2005 tarihleri arasında ABD'nin Afganistan büyükelçisi olarak görev yapan Halilzad, Shifron şirketinin enerji danışmanlığının yanı sıra Amerika’nın önde gelen petrol şirketlerinden Unocal’un da danışmanlığını yürütmüştür. Bu şirket Türkmenistan ve Pakistan arasında Afganistan üzerinden boru hattı projesini hayata geçirmeye çalışmıştır.

2005-2007 tarihleri arasında ABD'nin Irak büyükelçisi olarak görev yapan Halilzad, Dick Cheney’nin yönettiği ve şu an Irak’ta birçok petrol anlaşmalarında yer alan Halliburton adlı petrol şirketinde de hisse ortağıdır.

2007-2009 yıllarında ise BM Daimî Temsilcisi olarak ABD’yi temsil etmiştir. Halilzad, Cheryl Benard adında Yahudi asıllı Danimarkalı bir sosyologla evlidir.

29 Şubat 2020 ABD-Taliban Anlaşmasının Maddeleri

Taraflar arasında Birader ve Halilzad’ın öncülüğünde imzalanan anlaşma başlıca şu koşulları içermekteydi.

-- ABD kalan askerlerini Afganistan'dan çekecek.

-- Taliban, kontrol ettiği bölgelerde El Kaide ya da radikal bir başka örgütün faaliyet göstermesine izin vermeyecek.

-- Afgan güvenlik güçlerinden 1 000 tutsak ve Taliban mensubu 5 000 mahkûm karşılıklı olarak serbest bırakılacak.

-- ABD, Taliban'a karşı koyduğu ambargoları kaldıracak.

Anlaşmanın tarafları sadece ABD ve Taliban'dı. Taliban, Afganistan'ın nasıl ve kimin tarafından yürütüleceğini Afgan hükümetiyle müzakere edecekti.

Sonuç

Afganistan, ABD'nin en uzun süren savaşı olmuştur. 2 300'den fazla Amerikan askeri yaşamını yitirmiştir. Yıllara sari Afganistan'daki asker sayısına bakıldığında, en fazla asker 2011 yılında (110.000 asker) gönderilmiştir. Afganistan işgalinin ABD'ye resmi maliyeti toplamda 987 milyar dolar olarak hesaplanmıştır. Örtük harcamalar buna dahil değildir. NATO ve ABD’nin müttefiklerinin harcamalarıyla birlikte Afganistan için yapılan toplam harcamanın 2 trilyon doların üzerinde olduğu çeşitli platformlarda ifade edilmektedir.

Afganistan’da ABD askerlerinin uzun süreli bulunuşu Amerikalıların tepkisini çekmiştir. Bu nedenle, Amerikan kamuoyunun desteğini yitiren Amerikan başkanları çareyi, bileğini bükemedikleri Taliban’la kendilerine göre ‘onurlu bir barış’ yaparak Afganistan’dan çıkmakta bulmuştur. ABD ve müttefiklerinin yüzüstü bıraktığı Afganistan’ın geleceğini şekillendirme görevi, muhtemelen ABD’nin desteklediği diğer bir “tek adam” olan Birader’e bırakılmıştır.

Kabil düşerken, Amerikan Başkanı Joe Biden Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin ordusunu ve hükümetini, özellikle Cumhurbaşkanı Eşref Gani ve İcra Kurulu Başkanı Abdullah Abdullah'ı eleştirmiştir. Kendilerini, yolsuzluğa müsamaha gösterdikleri, Taliban ile anlaşma yapmaya/müzakere etmeye istekli olmadıkları, halktan yeterli destek alamadıkları, ülkede liberal demokrasiyi kuramadıkları ve çözümü hep ABD'den bekledikleri söyleyerek, Gani ve Abdullah’ı açıkça suçlamıştır. ABD, ülkeyi terk ederken, arkasında bıraktığı işbirlikçilerini Afgan halkının gözünde itibarsız hale getirmekten çekinmemiştir. Böylece hem kendini aklamak istemiş hem de anlaşma yaptığı Taliban’ın yıldızını parlatmak suretiyle, kendisinin Afganistan’daki nüfuzunu korumayı amaçlamıştır.

Afganistan’da şimdi ne olacak? Düşüncelerimizi beşinci yazımızda sizlere aktaracağız.

Bu yazımızda faydalandığımız kaynaklar:

<https://tr.wikipedia.org/wiki/Zalmay_Halilzad>, s.e.t.26.8.2021.

<https://tr.wikipedia.org/wiki/Abdulgani_Birader>, s.e.t.26.8.2021.

BBC Türkçe (2021). “Molla Abdulgani Baradar: Kabil'de CIA Başkanı Burns'le görüşen, Taliban'ın 'kasap' lakaplı dört kurucusundan biri”, 19 Ağustos, <https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-58272720>, s.e.t.27.8.2021.

BBC Türkçe (2021). “Taliban-ABD anlaşması Afganistan'ın nasıl kaderini belirledi, anlaşma ne öngörüyordu?”, 18 Ağustos, <https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-58255094>, s.e.t.27.8.2021.

Uslubaş F. (2010). Büyük Oyundan Büyük Kaosa, Taliban ve Avrasya’da Cihad, Karınca Yayınları, Ankara

Euronews. (2021). “Taliban'ın lider kadrosunda kimler var?”, 18 Ağustos, <https://tr.euronews.com/2021/08/18/taliban-n-lider-kadrosunda-kimler-var>, s.e.t.26.8.2021.

Yakın Doğu Haber. (2006). Halilzad Zalmay, 23 Haziran, <https://www.ydh.com.tr/HD574_zalmay-halilzad.html>, s.e.t.27.8.2021.