Çağrı Bey: Büyük Selçuklu Devleti'nin Kuruluşunda Önemli Rol Oynayan Dahi Komutan (990-1060)

Büyük Selçuklu Devleti'nin temellerinin atılmasında ve kurulmasında üstün hizmetleri olan Çağrı Bey, Selçuk Bey'in en büyük evladı Mikail'in oğludur. Mikail, babası hayatta iken bir savaşta ölmüş olduğundan küçük yaşta olan Tuğrul ve Çağrı'yı dedeleri Selçuk Bey yanına almıştır. Her bakımdan yetiştirilmelerine önem vermiştir. Selçuk Bey'den sonra oğlu Arslan Yabgu başa geçti. Henüz 17 ve 20 yaşlarında olan Tuğrul ve Çağrı kardeşler, Arslan Yabgu'yu reis olarak tanımalarına rağmen kendi başlarına hareket ediyorlardı ve hatta idare ettikleri askeri birlikleri vardı.
Maveraünnehir bölgesinde hayat süren Selçuklu ailesi, bu bölgede Karahanlı ve Gaznelilerin baskısı altında bulunmaktaydı. Baskıların yarattığı güç şartlar altında belki de çaresizlik içinde yaşamaya çalışıyorlardı. Bu zorlu şartlar Selçuklu ailesini yeni bir yurt aramaya sevk etti.
Tuğrul Bey, düşmanlarından ve Karahanlılar’dan gelecek tehlikeleri önlemek için çöllere çekilirken Çağrı Bey de üç bin kişilik Türkmen süvarisiyle Ceyhun (Amu Derya) nehrini geçerek Gazneliler’e ait Horasan'ı çiğnedikten sonra Rey ve Azarbeycan yolu ile Anadolu seferine çıktı (1016).
Tuğrul ve Çağrı Beyler, Bizans'ın elindeki Anadolu hakkında bilgi sahibi idiler. Kendilerinden önce birkaç Türk boyunun Bizans'la olan mücadelelerini duymuşlardı. Ayrıca bazı Türkmen boyları Karahanlı ve Gazneliler’in baskıları karşısında zaman zaman batıya doğru hareketle Doğu Anadolu'ya gelmişler ise de Bizans'ın karşı koyması neticesinde geriye dönmüşlerdi.
Çağrı Bey komutasındaki Türkmen süvarileri Van Gölü etrafındaki Ermeni Vaspuragan Krallığı topraklarına girdi. Ermeni kaynaklarındaki bilgilere göre "Mızrak, ok ve yaydan oluşan silahları çekili, beli kemerli, uzun ve örgülü saçlı, rüzgâr gibi uçan Türk atlıları" karşısında Bizans kuvvetleri yenilgiye uğratıldı. Çağrı Bey kuzeye yönelerek Gürcülerin yaşadıkları Nahçıvan üzerine yürüyüp bu bölgeyi de kontrolü altına aldı. Bir avuç atlısıyla Bizans'ın doğu sınırlarını dolaştı. Çağrı Bey'in yeni bir yurt arayışı keşif hareketleri başarı ile tamamlanmış oldu. Azerbaycan ve Horasan üzerinden Maveraünnehir'e dönerek kardeşi Tuğrul Bey'e yaptığı keşif harekatları hakkında bilgi verdi (1021). Tuğrul Bey'e de kendi fikirlerini açıkça söyleyerek "Bu bölgede Karahanlı ve Gaznelilerle mücadele etmek yerine Azarbeycan ve Doğu Anadolu'ya giderek yeni bir yurt arayışımıza burada son verebiliriz. Çünkü burada karşımıza çıkabilecek ve bize karşı koyabilecek bir kuvvete rastlamadım" diyecektir.
Gazneli Sultan Mahmut, amcaları Arslan Yabgu'yu hile ile yakalayıp hapsedince iki kardeş Selçukluların başına geçtiler (1025). Amcalarının hapisten çıkarılıp geri verilmesini Sultan Mahmut'dan talep ettiler. Kabul edilmeyince Selçuklular ile Gazneliler arasında savaş başladı. Akınlarına devam eden Selçuklular, Horasan'ın bir bölümümü ele geçirdiler.
Gazneli Sultan Mahmut 1030 yılında vefat etti. Tuğrul ve Çağrı Beyler devlet kurmaya karar vermişlerdi. Bu nedenle de Horasan'ın alınması zaruri idi. İki kardeş komutasındaki Türkmen kuvvetleri 1035 Mayıs ayında Ceyhun nehrini aşarak Gazneli topraklarına girdiler.
Selçukluların Horasan'a geçmeleri tarihi bir olaydır. Nedeni ise, Büyük Selçuklu Devleti'nin temelini Horasan'da atmış olmalarıdır.
1035’de Çağrı Bey çok üstün Gazneli ordusunu bozguna uğratınca Sultan Mesut, Selçukluların Gazne topraklarında yaşamalarına izin vermek zorunda kaldı.1037’de Çağrı Bey Horasan'ın en büyük şehirlerinden Merv'i alarak hutbe okuttu. Sonra da Belh şehrini ele geçirdi. Gazneli Sultan Mesut 1039’da Selçukluların üzerine yürüdü. Çağrı Bey meydan muharebesi yerine çete savaşına girişerek bu tür savaşa alışık olmayan Gazneli ordusuna büyük kayıplar verdirdi. Sultan Mesut Gazne'ye geri dönerken arkada kalan kuvvetleri Çağrı Bey kuvvetleri tarafından yok edildi.
Sultan Mesut, Merv'i alarak Selçukluları Horasan'dan atmak istiyordu. Onun bu düşüncesi Selçuklular için çok tehlikeliydi. Durumu görüşmek için toplanan Selçuklu Kurultayı’nda, Tuğrul Bey bile devrin en büyük ordusuna karşı muharebe etmektense Horasan'ın boşaltılması fikrini öne sürdü. Askeri bir deha olan Çağrı Bey bu fikre karşı çıktı. Gazneliler’e karşı yapılacak tek bir meydan muharebesi ile Gazneli gücünün kırılacağını ve Selçukluların galip geleceği fikrini Teklifi kabul edildi.
İki ordu Merv yakınlardaki "Dandanakan" denilen yerde karşılaştı. Çağrı Bey kafasındaki savaş planını uygulayarak çöllere doğru çekilirken su kuyularını da kapattırdı. Gazneli ordusu Selçukluların peşinden ilerlerken su sıkıntısı ile karşılaştı. Bu esnada Çağrı Bey Gazne ordusundaki Türkmenleri de kendi tarafına çekerek aç ve susuz kalan Gazneli ordusunu perişan etti. Sultan Mesut ordugâhını ve hazinesini savaş meydanında bırakarak canını zor kurtardı (23 Mayıs 1040). Selçuklular böylece "İstikbal savaşını" kazanmış oldular.
Dandanakan zaferi Türk tarihinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Muharebenin son günü toplanan Kurultay'da Tuğrul Bey Selçuklu Devleti'nin Sultanı ilan edildi. Çağrı Bey, siyaset ve devlet adamlığı vasıfları üstün olan kardeşi Tuğrul Bey'in hükümdarlığını kabul etmiştir.
Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşunda büyük hizmeti olan Çağrı Bey azimli, soğukkanlı, hareketlerinde dengeli, ileri görüşlü, adil ve dürüst bir insandı. Stratejik ve taktik görüşleri ileri seviyede bir komutandı. Yerinde ve zamanında aldığı kararlar Selçukluların moral duygularını yükseltirken, üstün sevk ve idare gücüyle de büyük zaferlere imza atmıştır. Türklerin Anadolu'ya son gelişlerinin tapusu 1071 Malazgirt zaferiyle tescil edilirken, Çağrı Bey de Anadolu'nun yeni bir "Türk Yurdu" olması için gerekli zemini hazırlamıştır.
Büyük Türk komutanı Çağrı Bey 1060’ta vefat etti. Naaşı oğlu Sultan Alparslan tarafından Merv'de yaptırılan türbeye nakledilmiştir.

1. Türk Dünyası Tarih Dergisi, Nisan 1988, sayı 16.
2. Türkiye Tarihi 1.cilt, Prof Dr Yaşar Yücel Prof Dr Ali Sevim, Sayfa 27, 28, 29, 30.
3. Gazneliler Devleti Tarihi, Prof Dr Erdoğan Merçil, Türk Tarihi Kurumu Basımevi.