Cumhuriyeti Kuran Osmanlı Paşaları

Cumhuriyet’in Asker-Sivil-Bürokrat Kurucuları

Türkiye Cumhuriyeti asker-sivil-bürokrat bir elit tarafından kurulmuştur. “İttihat ve Terakki Partisinin merkeziyetçi devlet yapısı ve Türk burjuva sınıfı oluşturma çabaları Türkiye Cumhuriyeti Devletine bir birikim ve miras olarak aktarılmıştır” (Gedikli Berber, 2011, s. 209).  İttihat ve Terakki’nin bu siyasası, Cumhuriyet döneminde de kalkınmanın bir metodu olarak benimsenmiş, 1932 yılındaki devletçilik politikalarına kadar devam etmiştir. Devletçilik uygulamalarından da tıpkı burjuva sınıfı oluşturma siyasalarında olduğu gibi esas olarak üç kesim yararlanmıştır: “İstanbul tüccarı, Anadolu eşrafı ve toprak ağaları, milli mücadeleye katılan subaylardan sonradan ticarete atılanlar ile bir grup mebus ve yüksek bürokratlardır (Heper, 1974, s.117).” Dar bantta gerçekleşen bu yenilik ve yapılanmalar, elit kesimin birbirleriyle çoğunlukla daha yakın olmalarına neden olmuştur.

Kazım Özalp, Mustafa Abdülhalik Renda, Hasan Saka, İbrahim Refik Saydam, Bekir Sami Kunduh,  İsmet  İnönü, Tevfik Rüştü Aras, Şükrü Kaya, Hilmi Uran, İbrahim Refet Bele, Hasan Ali Yücel, Cevat Abbas Gürer, Mithat Şükrü Bleda, Mim Kemal Öke, Vehbi Koç, Lütfi Kırdar, Muhittin Üstündağ, Nevzat Tandoğan, Memduh Şevket Esendal, Yunus Nadi Abalıoğlu, Adnan Adıvar, Rıza Nur, Ali İhsan Sabis Paşa, Hüseyin Rauf Orbay ve Ali Fethi Okyar Cumhuriyet'i kuran ve Kurtuluş Savaşı döneminde ülkeye hizmet eden kadrolar arasında bulunanlardan bazılarıdır. Bir kısmını saydığımız üçlü ve güçlü saç ayağının azımsanmayacak kadarı Birinci Cihan Harbi ve Kurtuluş Savaşında yer almış askerlerden oluşmaktadır.

Cumhuriyeti Kuran  Osmanlı Paşaları

Türkiye Cumhuriyeti 1923’te kuruldu.  Kuruluşunda Batıcı Bürokratik Yönetim Geleneğinin payı büyüktür. Bu sivil-asker bürokrasisi, siyaseti de belirleyen bir yapıdır.   Dahası gerek I. Dünya Savaşı ve gerekse Bağımsızlık Savaşında önemli görevlerde yer almış, namlı başarılar kazanmış komutanların Cumhuriyetin Kuruluşu ve sonrasında çok önemli roller aldığı eskiden beri bilinmektedir.

Cumhuriyeti kuranlar büyük ölçüde Osmanlı Paşalarıdır: “Her milletin tarihinde Çanakkale Zaferi gibi abideler görülmez. Bizde vardır ve bu bütün Doğu’da tektir.  Çanakkale Zaferi, çok kolay organize olan, direnebilen, tahammül edebilen ve belirli bir hedef etrafında ısrar eden bir ordu, kumanda heyeti ve toplum olduğumuzu gösterir. Cumhuriyet’i kuran da işte bu mayadır. Tarih kesintisiz ilerleyen bir süreçtir. Osmanlı’nın Cumhuriyet’e dönüşümü de aynı şekilde olmuştur. O, Türklerin İmparatorluğuydu, bu da Türklerin Cumhuriyetidir.” (Ortaylı, 2019)

Anafartalar Kahramanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyeti kuran en önemli Osmanlı Paşasıdır.  Kurtuluş Savaşını yönetti. Cumhuriyeti kurdu ve vefatına (1923-38) kadar Cumhurbaşkanı oldu. “Bir iç savaşın getireceği onursuzluk ve kardeş kavgasındansa dışa karşı düşmanı kovalayarak bir Cumhuriyet ilan etmek çok daha onurlu bir sayfadır ve milletin geleceği için sağlam bir inşaattır” (Ortaylı, 2019).   Daha sonra “Ebedi Şef” ilan edilinceye kadar kuşkusuz TC üzerinde uzak ara en etkili asker-bürokrat-siyasetçi M. Kemal Atatürk’tür. Etkisi “ebedi”leştirilmiştir. Zira, Cumhuriyet döneminin kuşkusuz en etkili asker-siyasetçisi konumunu korumaktadır.

İsmet İnönü askerliğinden çok siyasi hayatı ile gündeme gelmiştir. Lozan Heyet Başkanı, Türkiye'nin ilk ve en uzun Başbakanı (1923-24/1925-37/1961-65), 2. Cumhurbaşkanı (1938-50) olarak uzun yıllar etkili olan asker- siyasetçilerden biridir.  Kendisine "Millî Şef" unvanı verilmiştir.

Mareşal Mustafa Fevzi Çakmak, ilkleri çok olan bir Osmanlı Paşasıdır. Yeni devletin İlk Millî Savunma Bakanı ve Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Cumhuriyet dönemindeki ilk Genelkurmay Başkanıdır. Hem Osmanlı Devlet-i Aliye’sinin ve  hem de Türkiye Cumhuriyetinin Genel Kurmay Başkanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı görevlerini üstlenmiş tek askerdir. Türkiye'nin Mustafa Kemal Atatürk'ten sonraki ikinci ve son mareşali unvanlarına da sahiptir.   Milli Savunma Bakanı iken İstiklal Harbine katıldı. Ordunun teşkilini gerçekleştirdi ve Genel Kurmay Başkanlığı görevini yürüttü.  1921-1944 arası 20 yıldan fazla bu görevde kaldı. Birinci dönem TBMM'ye Kozan milletvekili olarak katıldı. 1946 seçimlerinde Demokrat parti adayı olarak TBMM ye gidi. Sonradan  Millet Partisi Onursal Başkanı oldu. 

Fahrettin Altay,  Milli mücadeleye sonradan bizzat M. Kemal Paşa tarafından ikna edilerek girdi. . 1. Dönem Mersin, 2. Dönem İzmir vekili oldu.  Mecliste vekil iken, her iki gruba da yakın durmadı, bağımsız bir duruş sergiledi. İzmir’e giren ilk süvarilerin komutanı. 2. Ordu, 1. Ordu Komutanlığı ve YAŞ üyeliği yaptı. Atatürk’ün birini seç tavsiyesi ile askerliği seçti ama emekliliğinden sonra    1946 yılında  CHP Burdur milletvekili oldu ve ikisi Kurtuluş savaşı yıllarında olmak üzere üç dönem milletvekilliği yaptı.

Kazım Özalp, orta düzey başarılı bir asker olarak anılır. Üst rütbelere geç gelmiştir. Buna karşın 1920-54 arasında hep mecliste kalmıştır. 1923-24 ve 1935-39 yıllarında Millî Savunma Bakanlığı, 1924-1935 yılları arasında aralıksız TBMM Başkanlığı yapmış asker-siyasetçi, önemli makamları işgal etmiştir.  

İ. Refet Bele, Gazze ve Kurtuluş Savaşı'na katılan ilk beş generalden birisidir. Osmanlı da Jandarma Genel Komutanı, Meclis hükümetinde iki kez İçişleri Bakanı ve Millî Savunma Bakanı olarak yer almıştır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucularından olmasına rağmen 1920-50 arasında 8 kez milletvekili olabilmeyi başarmış asker-bürokrat ve siyasetçidir.

Cevat Abbas Gürer, Milli Mücadeleye katılmadan yüzbaşı, sonra binbaşı rütbesinde asker-siyasetçi, Mustafa Kemal Paşa’nın başyaveri, Meclis-i Mebûsan ve TBMM I., II., III., IV. ve V. dönem Bolu milletvekilidir.

Ali İhsan Sabis I. Dünya Savaşı'nda Kafkasya Cephesi ve Irak Cephesi'nin, Türk Kurtuluş Savaşı'nda Batı Cephesi'nin komutanlarından asker ve siyaset adamıdır. Moskova Antlaşması ile Batum ve Azerbaycan'ın Sovyetler Birliği'ne terkedilmesine karşı çıktığından görevinden azledilmiştir. 1954 DP milletvekili olmuştur.

H.Rauf Orbay, Osmanlı’da Bahriye Nazırı, Hamidiye Kahramanı, Mondros Mütarekesi imzacısı, Kurtuluş Savaşında Türkiye'nin Başvekili, Türkiye Cumhuriyeti'nin 3. Başbakanı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucularından olan Orbay, İzmir Suikastı davasında idamla yargılanıp on yıla mahkûm edilmesine rağmen 1939'da politikaya döner. Kastamonu mebusluğu ve Londra büyükelçiliği yapar. Asker-bürokrat-siyasetçidir.

Fethi Okyar, Osmanlı zamanında Adalet ve Dâhiliye Nazırı, Meclis Hükümeti ve Cumhuriyet döneminde İçişleri Bakanı, Başvekil, Milli Savunma Bakanı, TBMM Başkanı, Başbakan, 7 dönem milletvekili ve büyükelçilik yapmış asker-diplomat- siyasetçidir.

Ali Fuat Cebesoy, Kurtuluş Savaşı'nı fiilen başlatan ilk komutan, büyükelçi, tüm partilerde yer almış asker, diplomat ve siyasetçidir.  Türkiye'nin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurucularından birisi olup sonrasında İzmir Suikastı sanığı olarak Orgeneral rütbesindeyken İstiklâl Mahkemeleri tarafından yargılanır. 1931'de siyasete dönerek TBMM başkanlığı, bayındırlık bakanlığı ve ulaştırma bakanlığı yapar. 1948'den itibaren siyasete Demokrat Parti'de devam eder.

Kâzım Karabekir, Alçıtepe Kahramanıdır. Türk Kurtuluş Savaşı'nı başlatan komutanların arasında yer alır. Doğu Cephesi'nde gösterdiği başarılardan dolayı Kırmızı-Yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile taltif edilir. İlk ana muhalefet partisi kurucusu, 1,2,5,6,7,8. Dönem milletvekili ve 1946-48 TBMM Başkanı olan asker ve siyasetçidir.

Bakılsa başka asker-siyasetçilere de rastlanır. Ama bu kadar yeter. Bir dönem sonra, Atatürk bu durumu vuzuha kavuşturur:

“Ya asker olun ya da siyasetçi”.

Kaynakça:

ALTIPARMAK, Aytekin, (1998),  Türkiye'de cumhuriyetin ilk yıllarında müteşebbis Sınıfının Gelişimi, Dergi Park, Yıl 1998, Cilt 1, Sayı 1, ss. 65-80. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/864787

(Müteşebbis Kavramı ve Tanzimat'tan 1932'yeTürkiye'de Müteşebbis Sınıfının Gelişimi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisatTeorisi ve İktisat Tarihi, 1993’ten özetlenmiş yazı)

AYDEMİR, Ş. Süreyya (1969), Tek Adam, İstanbul: Yükselen Matbaası.

GEDİKLİ BERBER,  Şarika (2011),  Osmanlı’nın Son Döneminden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Liberalizm-Devletçilik Çatışması, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 27( 80), ss. 209-239. https://atamdergi.gov.tr/tam-metin-pdf/98/tur

HEPER, Metin, (1974), Bürokratik Yönetim Geleneği, ODTÜ Yayını, Ankara.

İNAN, A. Afet, (1972) Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.

İstanbul Valiliği, (28.10.2019), Prof. Dr. İlber Ortaylı: “Cumhuriyet’i Kuran, Türk Toplumunun Mayasıdır”, http://www.istanbul.gov.tr/cumhuriyeti-kuran-turk-toplumunun-mayasidir

MARDİN, Şerif, (2004), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İletişim Yayınları, İstanbul.

ORTAYLI, İlber, (2018), Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Kronik kitap, İstanbul.

YALMAN, A.  Emin, (1970), Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Yenilik Basımevi, İstanbul.

*Kısa Biyografilere açık kaynaklardan ulaşılmıştır.