Filistin İslami Hareketlerinin Kökenleri: Müslüman Kardeşlerden Hamas’ın Kuruluşuna Giden Yol

Hamas, 1987’de kurulmuş olmasına rağmen ideolojik temelleri oldukça eskiye dayanır. Mısır’da faaliyet gösteren İhvan-i Müslimin örgütü (Müslüman Kardeşler), Hamas’ın oluşumunda ve ideolojisinde direkt etki sahibi olmuştur. İhvan-i Müslimin örgütü 1928 yılında Hasan El Benna tarafından Mısır’ın İsmailliye şehrinde kuruldu. İslam davası iddiasının bayraktarlığını yapan kuvvetli bir siyasal hareket olarak kendini tanıttı. Bu hareket çıkış yıllarında gerçekleşen iki büyük şokun etkisiyle kendine alan açma fırsatı buldu: Birincisi Osmanlı kontrolünde bulunan toprakların paylaşılması ve İkincisi de 1924’te halifeliğin kaldırılması. (1)

Ümmetçi yaklaşımlarıyla öne çıkan Hasan el-Benna'nın öncülüğünde kurulan Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) hareketi kısa sürede geniş bir etki alanı kazanmıştır. Hasan el-Benna’ya göre İslamiyet, yalnızca bir din olmanın ötesinde, aynı zamanda bir devlet rejimi ve toplumun uyması gereken kuralların sistemli bir şekilde düzenlendiği bütüncül bir yaşam tarzıdır. Müslüman Kardeşler örgütü sahip olduğu ümmetçi yapısıyla sadece Mısır üzerinde faaliyet göstermekle kalmadı, aynı zamanda diğer Arap devletleri içinde de yapılanmaya gitti.

Müslüman Kardeşler örgütünün Ürdün kolu Hac Abdüllatif el-Kura önderliğinde 1946 senesinde Salt şehrinde siyasete karışmamak şartıyla Kral Abdullah’ın onayını alarak kuruldu ve 1948 Arap İsrail savaşı sonrasında Batı Şeria’da güçlenerek siyasileşmeye başladı. (2) Filistin Müslüman Kardeşler Teşkilatı’nın Gazze şubesi ise 25 Kasım 1946 tarihinde kuruldu. (3) İngiliz mandası hakimiyetinin Filistin üzerinde zayıflaması ise Müslüman Kardeşler örgütünü Gazze bölgesinde söz sahibi yaptı.

1948 Arap-İsrail savaşı başladığında, Müslüman Kardeşler örgütünün üyeleri İsrail’e karşı mücadeleye katıldılar ve savaş içinde çeşitli kazanımlar elde etmiş olsalar da savaşa entegre olamamaları ve ateşkes kurallarına uymamaları neticesinde Mısır ordusuyla ilişkileri bozuldu. (4) 24 Şubat 1949 tarihinde İsrail ile Arap ülkeleri arasında imzalanan ateşkes sonucunda Gazze ve Batı Şeria iki ayrı bölgeye ayrılmıştır. Batı Şeria, Ürdün kontrolüne girerken Gazze Şeridi ise Mısır kontrolüne geçmiştir. Ürdün’ün denetimine giren bölge halkı, Ürdün Kralı’na biat ederek bağlılıklarını bildirmiş; sonrasında ise İslamî görüşler çerçevesinde çeşitli reform girişimleri başlatılmıştır.

Cemal Abdül Nasır önderliğinde kendilerine Hür Subaylar adını veren bir grup 1952 yılında Kral Faruk’u devirerek darbe ile yönetimi ele geçirdi. (5) Müslüman Kardeşler örgütü, Hür Subaylar grubu ve Nasır’ı desteklemiş olsalar da kısa süre içinde örgüt ve yeni rejim arasında çıkan ideolojik fikir ayrımları neticesinde Nasır, kendi gücüne tehdit olarak gördüğü Müslüman Kardeşler örgütüne yönelik tutuklamalara ve idamlara girişti. Gençliğinde Müslüman Kardeşler üyesi olan ve örgütün yürüttüğü faaliyetlere katılan Nasır’ın bu sert tutumu nedeniyle İslami düşünceye mensup birçok kişi tutuklandı ve idam edildi. (6) 26 Ekim 1954’te Nasır, İskenderiye’de halka hitap ederken; İhvan Mensubu olduğu iddia edilen Mahmud Abdüllatif adlı bir genç Nasır’ı hedef alarak 8 el ateş etti fakat bu kurşunların bir tanesi dahi Nasır’a isabet etmedi. (7) Suikast girişiminden sonra artan baskıyla Müslüman Kardeşler örgütü kendilerini toparlayamadılar ve Nasır’ın ölümüne kadar faaliyetlerini farklı ülkelerde gizli bir şekilde yürütmek zorunda kaldılar.

Filistin’de Müslüman Kardeşlerin etki alanlarını kaybetmeye başlamasıyla birlikte FKÖ’nün altyapısı oluşmaya başladı. İsrail devletine karşı örgütlü mücadelenin, 1955 yılında Nasır, Gazze’deki Filistinlileri komando eğitimine tabi tuttu ve eğittiği bu kişileri “fedayin” adı altında İsrail’e saldırttı. (8) Süveyş savaşından sonra Filistin Kurtuluş Hareketi (Fetih) oluşturuldu ve siyasal felsefesini kurmaya başladı. Silahlı mücadele düşüncesi yaygınlaşınca Arap birliğine dahil devletler 1964’te geleneksel bir orduyla Filistin Kurtuluş Örgütü’nü (FKÖ) kurdular. (9) Gazze’deki ana akım Müslüman Kardeşler, bölgede ortaya çıkan yeni siyasi örgütlere üyelerinin kaybından korkarak Fetih’e karşı resmi bir karar almış ve 1964’te kurulan Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) kuruluşuna katılmayı reddetmiştir. (10) Bu ayrışma günümüzde devam eden Mahmud Abbas yönetiminde bulunan Batı Şeria ve Hamas yönetiminde bulunan Gazze üzerinde belli olmaktadır.

1967 Savaşıyla İsrail; topraklarını genişletti, Batı Şeria ve Gazze’yi işgal altına aldı. Arapların bu büyük yenilgisiyle birlikte Gazze sınırları içerisinde bulunan örgütler daha militarize bir şekilde ön plana çıkmaya başladılar. Kaybedilen savaşın etkileri devam ederken Gazze’de Müslüman Kardeşler, Şeyh Ahmed Yasin liderliğinde tekrardan yapılanmaya gitti. 1970’lerden 1980’lerin sonlarına uzanan dönemde, “İslami Hareket” çatısı altında farklı niteliklerde kuruluşlar ortaya çıkmıştır. Camiler, sağlık hizmeti sunan kurumlar ve eğitim alanındaki yapılar aracılığıyla İslami Hareketin bölgedeki etki ve faaliyet alanı belirgin biçimde genişlemiştir. Bu sosyal kurumlar ağı, büyük ölçüde 1973 yılında Gazze Şeridi’nde Şeyh Ahmed Yasin tarafından kurulan ve 1978’de İsrail askerî yönetimi tarafından resmî olarak onaylanan İslami Merkez’e (el-Mucemma el-İslami) dayanıyordu. (11) 1980’lerin başında Gazze’de görev yapan Emekli Tuğgeneral Yitzhak Segev, New York Times muhabirine verdiği bir röportajda, İsrail’in bölgede Yaser Arafat öncülüğündeki El Fetih ve FKÖ’ye karşı İslami Hareket’e destek verdiklerini itiraf etti. (12) İsrail tarafından Filistin Kurtuluş Örgütü’ne (FKÖ) karşı caydırıcı bir unsur olarak desteklenen İslami Hareket, 1979 yılında İran’da gerçekleşen İslam Devrimi’nin yarattığı ideolojik ve politik atmosferden beslenerek bölgedeki etkisini ve gücünü pekiştirdi.

Filistin sahasında FKÖ’nün askeri yenilgileri ve somut bir ulusal strateji oluşturamayışı, Filistin İslami Hareketi’ni doğal bir alternatif olarak öne çıkarmıştır. (13) 1980’li yıllardan sonra İsrail’in uyguladığı baskılar neticesinde İslami Hareket, sosyal yardım hizmetleri sunmanın ötesine geçmiş ve bölgede silahlı bir milis gücüne dönüşmeye başlamıştır. 9 Aralık 1987 tarihinde Birinci İntifada’nın başlamasıyla birlikte, İslami Hareket çözümün yalnızca silah kullanımı yoluyla mümkün olduğuna dair inancını güçlendirmiş; bunun ardından 14 Aralık 1987 tarihinde Gazze’de Şeyh Ahmed Yasin önderliğinde HAMAS resmen kurulmuştur.

Bu çerçevede, 14 Aralık 1987’de Gazze’de Şeyh Ahmed Yasin öncülüğünde HAMAS’ın kurulması, Filistin direnişinin ideolojik ve örgütsel olarak İslami temeller üzerinde şekillenmesine zemin hazırlamıştır. Hamas, silahlı bir direnişi benimsemekle kalmamış aynı zaman da Filistinliler arasında İslami kimliği güçlendirmiştir. Kuruluşu, hem yerel halkın direniş motivasyonunu arttırmış hem de Filistin-İsrail meselesinin İslami ideoloji ekseninde ilerlemesine sebep olmuştur.

Dipnotlar:

(1) Bozarslan, H. (2018). Bir şiddet tarihi: Orta Doğu (5. baskı, s. 86). İletişim Yayınları.

(2) Görgün, H. (2000). İhvân‑ı Müslimîn. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ihvan‑i‑muslimin

(3) Filiu, J.-P. Les fondements historiques du Hamas à Gaza (1946-1987).

(4) A.g.e.

(5) Altunışık, M. B. (2022). Ortadoğu ve dış politika: Arap ülkeleri ve İsrail (1. baskı). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

(6) Kodaman, T., & Saraç, E. HAMAS (Hareket-Ül Mukavemet-Ul İslamiye- İslami Direniş Hareketi).

(7) Tan, A. (2020, 5 Haziran). Ortadoğu notları (20): Mısır ve Cemal Abdünnasır. Independent Türkçe. https://www.indyturk.com/node/190716

(8) Fahir Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları (1948-1988), Kasım 2023, İstanbul

(9) Haloum, R. (1989). Belgelerle Filistin (1. baskı). Alan Yayıncılık.

(10) Roy, S. (2011). Hamas and civil society in Gaza. Princeton University Press.

(11) A.g.e.

(12) “Blowback: How Israel Went from Helping Create Hamas to Trying to Bomb It Out of Existence.” The Intercept, February 19, 2018. https://theintercept.com/2018/02/19/hamas-israel-palestine-conflict

(13) Çınkara, G. (2024). Filistin’de İslami Hareketin Siyasallaşması: HAMAS (1946-2024). Ombudsman Akademik (Özel Sayı 2 (Gazze), 163-194.