100 Yıl Önce Bugün Havada Yakıt İkmali İlk Defa Nasıl Yapıldı ve Türk Hava Kuvvetleri Bu Yeteneği Ne Zaman Kazandı?
Havada Yakıt İkmalinin Yüzüncü Yılı Kutlanıyor Dünyada havada yakıt ikmali ilk defa bundan 100 yıl önce, 27 Haziran 1923 tarihinde ABD’de gerçekleştirildi. Havada yakıt ikmali, uçuş sırasında uçak yakıtını bir askerî uçaktan (tanker) diğerine aktarılması işlemidir.
Havada Yakıt İkmalinin Yüzüncü Yılı Kutlanıyor
Dünyada havada yakıt ikmali ilk defa bundan 100 yıl önce, 27 Haziran 1923 tarihinde ABD’de gerçekleştirildi. Havada yakıt ikmali, uçuş sırasında uçak yakıtını bir askerî uçaktan (tanker) diğerine aktarılması işlemidir.
Amerikan Hava Kuvvetleri, bu tarihi günün anısına, dün, 27 Haziran tarihinde, 50 eyalette havada yakıt ikmal (HYİ) ağırlıklı uçuş gösterileri düzenledi. HYİ 100. Yıl etkinliklerine KC-135 Stratotanker, KC-10 Extender ve KC-46 Pegasus uçak tiplerinden oluşan 150'den fazla tankerin katılımıyla, uçuşlar gerçekleştirildi.
Air Mobility Kuvvet Komutanı Orgeneral Mike Minihan, dün gerçekleştirilen kutlama etkinliği kapsamında yaptığı konuşmada, “Havada yakıt ikmali, Amerikan ulusunun hava gücünü gökyüzünde ilerleterek tam potansiyelini ortaya çıkarıyor" dedi. "HYİ yeteneği, stratejik vizyonumuzu operasyonel gerçeklikle birleştirerek dünyanın her köşesine süratle hava gücünün aktarımına hizmet etmektedir. Havada yakıt ikmali, havacılık tarihinde silinmez bir iz bırakarak güç projeksiyonumuzda önemli bir ağırlığa sahiptir." sözleriyle, Amerikan hava gücünün önemli bir kuvvet çarpanı olan HYİ yeteneğinin önemine değindi.
Solda KC-46 Tanker Uçağı, Sağda KC-135R Tanker Uçağı
İlk Havada Yakıt İkmali Nasıl Gerçekleştirildi?
Amerikan havacıları, 27 Haziran 1923 tarihinde önemli bir ilk uygulamaya, tarihte ilk kez olmak üzere, ilk havada yakıt ikmaline imza attılar. O tarihte neredeyse imkânsız gibi görünen bir işi, ilk uçağın uçtuğu tarihten tam 20 yıl sonra San Diego şehri semalarında havada ilk yakıt ikmalini gerçekleştirdiler. O gün, bir DH-4B ile uçan Teğmen Virgil Hine ve Teğmen Frank W. Seifert, bir hortum vasıtasıyla, Yüzbaşı Lowell H. Smith ve Teğmen John P. Richter'in kullandığı bir başka DH-4B'ye havada benzin aktarımını, dolayısıyla havadan ilk yakıt ikmalini gerçekleştirdiler.
Bunun öncesinde, 5 Ekim 1922'de Teğmen John A. Macready ve Oakley G. Kelly, Fokker T-2 uçaklarıyla San Diego, Kaliforniya üzerinde 35 saat, 18 dakika, 30 saniyelik bir dünya dayanıklılık rekoru kırarak Mackay Trophy ödülünü aldılar. Benzinleri azalmamış olsaydı, kişisel yorgunluk ya da T-2'nin mekanik sorunları onları inişe zorlayana kadar havada kalabilirlerdi.
Bu deneyim, havada kendilerini sınırlayan yakıt sorununa bir çare bulma yönünde uçuş ekiplerinin odaklanmasına neden oldu. Yerde çeşitli çözümler geliştiren San Diego, Rockwell Field'daki uçucular, nihayetinde, yakıt sınırlaması sorununu ortadan kaldırmak için havada, DH-4B uçakları arasında havada yakıt ikmalini gerçekleştirmek için yeni bir sistem geliştirdiler. Bu sistemi deneyen uçuş ekipleri, tarihte başarıya ulaşan ilk havada yakıt ikmalini gerçekleştirmiş oldular. 27 Haziran 1923'te Teğmen Virgil Hine ve Frank W. Seifert'i taşıyan bir DH-4B'den sarkıtılan bir hortum vasıtasıyla, Teğmen Lowell H. Smith ve John P. Richter yönetimindeki bir başka DH-4B'ye benzin aktarımı yapıldı.
Ertesi gün, 5 Ekim 1922'de Macready ve Kelly tarafından T-2 ile kırılan dünya rekorunu kırmak amacıyla, 28 Haziran 1923 tarihinde ikinci bir yakıt ikmali uçuşu daha yapıldı. Ne yazık ki, alıcı uçaktaki bir benzin valfi tıkandığı için ikinci HYİ denemesi başarılı olamadı. Smith havada neredeyse tam bir gün geçirdikten sonra North Island yakınlarındaki çamur düzlüklerine zorunlu iniş yapmak zorunda kaldı. Uçak iniş sırasında ters döndü ve pervanesi çatladı. Pilot sağ olarak kurtuldu.
İki ay sonra 27-28 Ağustos tarihlerinde Smith ve Richter 16 adet yakıt ikmali yaparak, toplamda 37 saat 15 dakika süren bir havada dayanıklılık uçuşu gerçekleştirdiler. Bu uçuş sırasında mesafe, hız ve süre açısından 16 yeni dünya rekorunu da kırmış oldular. 25 Ekim 1923 tarihinde Smith ve Richter, Kanada'dan Meksika sınırına kadar olan 1.250 millik mesafeyi havadayken üç kez yakıt ikmali yaparak hiç durmaksızın uçarak, bu alanda yeni bir dünya rekoruna imza attılar.
Bu rekor aynı zamanda, havada yakıt ikmali yaparak bir uçağın menzilinin uzayacağına dair teorinin de kanıtlanması anlamına geliyordu. Böylece günümüze kadar uzanan, hatta insansız hava araçlarının tanker uçağı olarak görev yapmaya başladığı yepyeni HYİ uygulamalarının önü açılmış oldu.
Günümüzde Havada Yakıt İkmal Yöntemleri
Havada gerçekleştirilen bu önemli adım sayesinde, ilerleyen yıllardaki HYİ alanındaki diğer öncü gelişmelerle birlikte, dünya askeri havacıları, artık neredeyse hiç yere inmeden, dünyanın çevresine dolaşabilecek kadar uzun menzillerde uçma, uzun süre havada kalma yeteneğine kavuştular. Böylece, Türk Hava Kuvvetleri dahil, bu yeteneğe sahip her hava gücü, küresel boyutlu kuvvet erişimi imkanına kavuşmuştur.
HYİ ile özellikle bir savaş uçağının havada daha fazla kalmasını ve daha fazla mühimmat yükü taşıyabilmesini, her türlü harekât görevinin gerekliliklerini zaman kısıtı olmadan icra edebilmesini sağlamak amaçlanmaktadır. HYİ yeteneğine sahip bir ülke için HYİ önemli bir kuvvet çarpanıdır. Askeri havacılıkta havada yakıt ikmali sistemi, az sayıda Hava Kuvveti tarafından kullanılagelmektedir. Savaş uçaklarına yakıt ikmali yapan HYİ uçakları, genelde tanker uçağı olarak adlandırılır.
Tanker uçakları tarafından yakıt ikmali yapılırken, savaş uçağı ve/veya tankerin sahip olduğu yakıt ikmal sistemine göre, iki yöntemden biri kullanılır. Bu arada bazı askeri ulaştırma veya AWACS uçakları da tanker uçaklarından havada yakıt ikmali yapabilir.
Flying Boom Sistemi:
Bu sistemde, tanker uçaklarının kuyruğunda teleskobik kola benzer, rijit yapılı ve tanker uçaktaki operatör tarafından kontrol edilen bir ek boru (uzayıp, kısalabilen, yönetilebilen) bulunur. Boom operatörünün kontrolünde, savaş uçaklarında kokpitin arkasında bulunan bölmedeki yakıt ikmal yuvasına boomun teması ile yakıt ikmali yapılır. Flying Boom yöntemini kullanan uçaklar arasında, F-35A, F-22, F-15, F-16, F-4, B-52 ve C-5 Galaxy sayılabilir.
Prob-and-drogue veya Hose-and-drogue (Sepet) Sistemi:
Bu yöntemde, genelde savaş uçağının burun kısmında bulunan çıkıntı şeklindeki boynuza veya ince tüp şeklindeki çıkıntıya, tanker kanat altlarından sarkıtılan yine boom operatörü yönetimindeki uçan hortumun ucundaki sepetin teması ile yakıt ikmali yapılmaktadır. Bu sepet şeklindeki hazneye, rüzgâr tulumu da denmektedir. Hortumun ucunda bulunan rüzgâr tulumu, hortumun havada stabilizasyonunu sağlamaya yarar. Savaş uçağının pilotu, uçağını bu rüzgâr tulumuna doğru yaklaştırır. Uçağındaki yakıt ikmal probunu, tulumun içindeki huniye yerleştirerek yakıt ikmal işlemini gerçekleştir. Hose-and-Drogue sistemi, özellikle rüzgârlı havalarda kullanımı zordur. Fying boom sistemine göre daha az tercih edilen bir sistemdir. Hortumun çok fazla hareketli olması halinde, rüzgâr sepeti ile yakıt ikmal probunun temasını sağlamakta savaş pilotu zorlanabilir. Sepet yöntemini kullanan bazı uçaklar şunlardır: F-35B/C, F/A-18, Jas-39, Eurofighter Typhoon, Dassault Rafale, Su-30, Su-35, Mig-29 ve bazı helikopterler.
Türk Hava Kuvvetlerinin Havada Yakıt İkmal Yeteneğini Kazanması
Türk Hava Kuvvetleri, KC-135 Stratotanker uçaklarını HYİ görevleri için kullanmaktadır. KC-135, sivil yolcu uçağı olan Boeing 707 üzerinden geliştirilen bir tanker uçağıdır. ABD’den hibe yoluyla alınan 7 adet KC-135A, KC-135R modernizasyonu sonrası Türk Hava Kuvvetleri tarafından teslim alınmıştır. Bunlar, 1959-1963 yıllarında üretilen ve ABD Hava Kuvvetleri’ne KC-135A konfigürasyonunda teslim edilen tanker uçaklarıdır. 1993 yılında ABD tarafından hizmet dışı bırakılarak 309’uncu Havacılık Bakım ve Yenileme Grubu (AMARG)’nda depolanmasına karar verilen 7 adet KC-135A uçağını Türkiye talep etmiştir. İkili görüşmeler neticesinde, hibe yöntemiyle verilecek uçakların, Türkiye’ye teslim edilmeden önce ABD tarafından modernize edilmesi kararlaştırılmıştır.
Bu modernizasyonun Türkiye’ye toplam maliyeti 300 milyon USD olmuştur. KC-135R seviyesine yükseltilerek satın alınması neticesinde, CFM56 motor modifikasyonları gerçekleştirilmiş, uçakların daha düşük yakıt tüketimi, azaltılmış hava kirliliği ve düşük gürültü gereksinimlerine uyum yeteneği kazanmaları sağlanmıştır.
101’inci Havada Yakıt İkmali Filo Komutanlığı (Asena, dişi kurt); bünyesinde bulunan 7 adet KC-135R uçağıyla Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığının havada yakıt ikmali görevlerini icra eden, İncirlik’te konuşlu 10. Tanker Üs Komutanlığı'na bağlı bir filodur. Filo, 24 Temmuz 1995 tarihinde ABD’den kiralanan 2 adet KC-135R uçağıyla faaliyete geçerek Türk savaş uçaklarına (F-16 ve F-4) havada yakıt ikmali yapmaya başlamıştır. Takiben 1997-1998 yıllarında ABD’den teslim alınan 7 adet KC-135R uçağının envantere kazandırılmasıyla birlikte, Türk Hava Kuvvetleri kendi tanker uçaklarıyla HYİ görevlerini yapılabilir hale gelmiştir. Aralık 1997-Temmuz 1998 ayları arasında teslim edilen tanker uçaklarının gelmesiyle birlikte, ABD’den kiralanan 2 tanker uçağı geri verilmiştir.
2000’li yılların başında Türk KC-135R uçaklarındaki seyrüsefer ve radyo sistemleri modifiye edilmiştir. Uçakların seyrüsefer kabiliyetlerinin arttırılması ve ABD ile ortak konfigürasyonda kalınması maksadıyla, Pacer CRAG (Compass, Radar and GPS) modernizasyonu gerçekleştirilmiştir. Bu projeyle renkli hava radarı ekranı, Genişletilmiş Trafik Çarpışma Önleme Sistemi, Geliştirilmiş Yer Tahmin ikaz sistemi, GPS destekli Seyrüsefer sistemi, Çok Fonksiyonlu Ekran, FMS-800 Uçuş Kontrol Sistemi, Kokpit Ses Kaydedicisi (CVR) ve Uçuş veri kaydedicisinden oluşan bir kokpit aviyonik yenileştirme seti uçaklara kazandırılmıştır. Pacer CRAG uçaklarından ilki 18 Eylül 2000 tarihinde filoya teslim edildi.
2010’lu yılların başında KC-135R Uçakları ikinci bir modernizasyona tabi tutulmuştur. Küresel Hava Trafik Yönetim (GATM) Sistemi aviyonikleri ile uçaklar modernize edilmişlerdin. Bu çerçevede modernizasyondan geçirilen ilk KC-135R uçağı Nisan 2011 yılının Nisan ayında Türk Hava Kuvvetleri tarafından teslim alınmıştır.
2020’li yılların başında tanker uçakları, üçüncü bir modernizasyon daha gerçekleştirilmiştir. ABD uçaklarına benzer şekilde, Pacer CRAG 45.1 yapısal ve aviyonik modernizasyon programına da tabi tutulmuşlardır. Bu modernizasyonla birlikte Blok 45 konfigürasyonuna yükseltilen envanterdeki KC-135R uçaklarının servis ömrü, 15 yıl kadar daha uzatılarak, uçakların en az 2036 yılına kadar görev yapmaları garanti altına alınmıştır. Pacer CRAG 45.1 uçaklarından ilki 5 Eylül 2021 tarihinde teslim edildi.
101’inci HYİ Filo Komutanlığı amblem, peç olarak Asena’yı kullanmaktadır. Asena; Türk mitolojisinde, soyundan Türklerin geldiği anlatılan kimsesiz bir çocuğu emzirip büyüttüğüne inanılan dişi kurt Asena'ya atfen verilmiştir. Asenalar sayesinde Türk Hava Kuvvetlerinin kullandığı savaş uçakları daha uzun harekât yarıçaplarında görev yapabilir hale gelmiş, daha uzun süre havada kalarak, devriye, av önleme, hava savunma vb. görev tiplerindeki harekât etkinliği artırma imkânı yakalamıştır.
KC-135R uçaklarının maksimum kalkış ağırlığı, 146.283 kg’dır. HYİ görevlerinde verilebilecek azami yakıt yükü 90.718 kg’dır. Bir adet KC-135R tipi tanker uçağı, beşer dakikalık arayla 20 adede kadar F-16 uçağına havada yakıt ikmali yapabilmektedir. Ulaştırma/Kargo taşıma görevlerinde de kullanılabilen tanker uçaklarının maksimum kargo kabiliyeti ise 37.648 kg malzeme ve 37 yolcudur.
Sonuç
Dünyada havada yakıt ikmali ilk defa, bundan 100 yıl önce gerçekleştirilmiştir. 1911 yılında kurulan Türk Hava Kuvvetleri, önemli bir kuvvet çarpanı olarak nitelendirilen bu yeteneğe, 1995 yılında envanterine kattığı KC-135R uçaklarıyla kavuşmuştur. Kazanılan bu yetenek sayesinde, Türk savaş uçaklarının ve sonrasında AWACS (Barış Kartalı) uçaklarının havada daha uzun süreli kalışları ve daha uzak mesafelere erişimleri (menzin ve harekât yarıçapı artışı) mümkün olabilmiştir.
HYİ yeteneğine sahip olmanın kazanımlarını sürdürmek isteyen Türk Hava Kuvvetleri, zaman içerisinde envanterindeki tanker uçaklarını, önümüzdeki yıllarda Airbus Defence & Space (Savunma ve Uzay – ADS) ürünü yeni nesil A330 Çok Rollü Tanker ve Ulaştırma (MRTT) Uçakları ile değiştirmeyi planlıyor. A330 MRTT Projesine dahil olunmasıyla birlikte, 2030’lı yılların başından itibaren yeni tanker uçaklarının 101’inci HYİ Filo Komutanlığına teslim edilmesi olası görülüyor. Bu uçakların alınması halinde, havadan havaya otomatik yakıt ikmal yeteneğine de kavuşulması söz konusu olabilecektir. Öte yandan Tanker olarak da üretilen İHA’lar da günümüzde kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye bu kapsamda kendi Tanker İHA’sını üretmeyi veya ABD gibi ülkelerden Boeing yapımı MQ-25 Stingray benzeri Tanker İHA tedarik etmeyi de gündemine alabilir.
Şimdiki şartlarda, yalnızda 2-3 adet muharip uçağa havada yakıt ikmalini gerçekleştirebilen tanker İHA alanında, önümüzdeki yıllarda büyük ilerlemeler kaydedilmesi beklenmektedir. Eylül 2019 yılının Eylül ayında ilk uçuşunu yapan MQ-25 Tanker İHA’sı, 2021 yılının Haziran ayında da F/A-18 Süper Hornet tipi savaş uçaklarına yakıt vererek başarıyla ilk HYİ görevini gerçekleştirmiştir. Sonraki yakıt ikmal testi ise F-35C ile yapılmıştır. ABD Donanması, MQ-25 tipi 72 adet tanker İHA’yı envantere almayı planlamaktadır.
Kaynakça:
Alaeddin Şimşek, Kokpitteyiz, 13 Aralık 2021, https://www.kokpitteyiz.com/havada-yakit-ikmali-nedir-nasil-yapilir/
US AirForce Website, “AMC celebrates 100th year of air refueling with community flyovers across the US”, 25 Haziran 2023, Air Mobility Command Public Affairs, https://www.af.mil/News/Article-Display/Article/3438220/amc-celebrates-100th-year-of-air-refueling-with-community-flyovers-across-the-us/#:~:text=AFNS)%20---,The%20United%20States%20Air%20Force%20will%20conduct%20flyovers%20across%2050,years%20of%20aerial%20refueling%20excellence.
Dario Leone, “The US Air Force will celebrate the 100th anniversary of air refueling”, 24 Haziran 2023, https://theaviationgeekclub.com/usaf-kc-46-and-kc-135-tankers-to-conduct-flyovers-to-celebrate-the-100th-anniversary-of-air-refueling-on-jun-27/amp/
https://www.dailymotion.com/video/x6g4dab
AA Haber, “Türkiye'nin operasyonel gücüne güç katıyor! Tek uçuşta 20 savaş uçağını göklerde tutuyor”, 10 Temmuz 2022, https://www.ahaber.com.tr/galeri/ekonomi/turkiyenin-operasyonel-gucune-guc-katiyor-tek-ucusta-20-savas-ucagini-goklerde-tutuyor
Muhammed Ayyıldız, “Modernize Edilen İlk KC-135R Tanker Uçağı Teslim Alındı”, SavunmaSanayiST.com, 5 Eylül 2021, https://www.savunmasanayist.com/modernize-edilen-ilk-kc-135r-tanker-ucagi-teslim-alindi/
Vahit Turhan, “Türk Hava Kuvvetleri KC135R ile nasıl tanıştı?”, Turkish Defence Agency, 25 Aralık 2017, https://www.tdefenceagency.com/turk-hava-kuvvetleri-kc135r-ile-nasil-tanisti/
İbrahim Sünnetçi, “HvKK, KC-135R Tanker Uçaklarını Modernize Ediyor!”, Defence Turkey, 5 Temmuz 2021, https://www.defenceturkey.com/tr/icerik/hvkk-kc-135r-tanker-ucaklarini-modernize-ediyor-4627
İbrahim Sünnetçi, “HvKK, KC-135R Stratotanker’leri A330 MRTT’lerle Değiştirecek”, Defence Turkey, 11 Haziran 2021, https://www.defenceturkey.com/tr/icerik/hvkk-kc-135r-stratotanker-leri-a330-mrtt-lerle-degistirecek-4600
Haber Aero Gündem, “A330 MRTT, havadan havaya otomatik yakıt ikmali sertifikası aldı”, 19 Temmuz 2022, https://haber.aero/sivil-havacilik/a330-mrtt-havadan-havaya-otomatik-yakit-ikmali-sertifikasi-aldi/