savunma

Embraer–Boeing Ortaklığı: Neden Gerçekleşemedi?

2018 yılında gündeme gelen Embraer ve Boeing ortaklığı ile Boeing, Embraer’in modern ve verimli E-Jet E2 ailesini bünyesine katarak, 100-150 koltuklu segmentte Airbus’a karşı süratle yüksek kaliteli bir alternatif elde etmeyi amaçlıyordu.

I. Bölüm: Embraer-Boeing Ortaklığı ile Sinerji Oluşturma Düşüncesi

Embraer ve Boeing arasındaki stratejik ortaklık girişimi, küresel havacılık sektöründeki temel rekabet dinamiklerine doğrudan bir yanıt olarak 2018 yılında şekillendi. Bu ortaklığın birincil amacı, özellikle bölgesel jet pazarında, her iki şirketin de büyümesini hızlandıracak bir sinerji yaratmaktı. Ancak bu girişimin arkasındaki asıl zorunluluk, rakip Airbus’ın Bombardier’in C-Serisi (şimdiki A-220) programını başarılı bir şekilde devralmasıyla ortaya çıkan pazar konsolidasyonuna karşı koymaktı. Boeing, Embraer’in modern ve verimli E-Jet E2 ailesini bünyesine katarak, 100-150 koltuklu segmentte Airbus’a karşı derhal ve yüksek kaliteli bir alternatif elde etmeyi amaçlıyordu.

Kapak fotoğrafında Embraer E190-E2 yolcu uçağı görülüyor (Fotoğraf Embraer)

Anlaşma, iki ayrı ortak girişimin kurulmasını öngörüyordu:

a) Ticari Havacılık Ortak Girişimi

Bu ortak girişim, Embraer’in ticari uçak faaliyetlerini ve servis hizmetlerini içerecekti. Anlaşma şartlarına göre, Embraer’in ticari operasyonlarının %100'ü 4,75 milyar dolar değerindeydi. Boeing, bu ticari ortak girişimdeki hisselerin %80'ine sahip olmak için 4,2 milyar dolar ödeme yapmayı kabul etmişti, Embraer ise %20 paya sahip olacaktı.

Yönetim ve Finansal Beklentiler:

Şartlara göre, operasyonel ve yönetimsel kontrol Boeing’de olacak, ancak yeni şirketin merkezi Brezilya’da kalacak ve bir Brezilyalı Başkan/CEO tarafından yönetilecekti. Boeing, bu ortaklığın 2020’den itibaren hisse başına kazancına katkı sağlamasını ve üç yıl içinde yıllık yaklaşık 150 milyon dolarlık vergi öncesi maliyet sinerjisi yaratmasını bekliyordu.

b) KC-390 Savunma Programı Ortak Girişimi

Ticari anlaşmanın yanı sıra, Brezilyalı imalatçının ürettiği KC-390 Millennium askeri nakliye ve havadan yakıt ikmali uçağı için yeni pazarlar geliştirmeyi amaçlayan ayrı bir ortak girişim kararlaştırılmıştı. Bu savunma ortaklığında Embraer %51 hisse ile kontrolü elinde tutacak, Boeing ise %49 hisseye sahip olacaktı. Bu yapının temel hedefi, Boeing'in küresel savunma ilişkilerindeki ağlarını kullanarak öncelikle KC-390'ı ABD ve NATO pazarlarına sokmaktı.

c) İkili Bağımlılık Dinamiği

Bu ikili yapının analizi, sistemik bir kırılganlığı işaret etmektedir: Savunma ortak girişimi, her ne kadar çoğunluk hissesi Embraer’e ait olsa da, küresel pazara, özellikle de ABD savunma ekosistemine erişim sağlamak için büyük ölçüde Boeing’in nüfuzuna ve pazarlama gücüne bağımlıydı. Ortaklığın finansal temeli olan 4,2 milyar dolarlık nakit çıkışı ise tamamen ticari anlaşmaya bağlıydı. Bu durum, ticari satın almanın Boeing için finansal olarak sürdürülemez hale gelmesi durumunda, stratejik savunma faydalarının dahi kaçınılmaz bir kayıp olarak çökeceği anlamına geliyordu. Savunma ayağı, ticari işlemin başarısına finansal olarak bağımlıydı.

II. Bölüm: Düzenleyici Gecikmeler ve Artan İç Stres Noktaları

Ortaklık, küresel çapta onay süreçlerine tabiydi ve bu süreçler, Boeing’in iç krizlerinin yoğunlaştığı bir döneme denk geldi.

a) Onay Sürecindeki Engeller

Brezilya Hükümetinin Onayı:

Brezilya hükümeti, ülkenin havacılık sanayiine değer katacağı, istihdam ve ihracat potansiyeli yaratacağı inancıyla stratejik ortaklığı hızla onayladı.

Avrupa Komisyonu Engeli:

Anlaşmanın tamamlanmasındaki son ve en zorlu engel, Avrupa Komisyonu’nun antitröst incelemesi oldu. Komisyon Airbus’ın C-Serisini (A-220) devralmasının ardından bölgesel jet pazarındaki yoğunlaşma konusunda endişelerini dile getirdi. Bu titiz inceleme, anlaşmanın nihai olarak hayata geçme tarihinin ertelenmesine yol açtı ve ardından komisyonun dosya ile ilgili kararını 2020 baharına erteledi. Bu gecikme, her iki şirketi de küresel krizin patlak verdiği ana kadar kontrat yükümlülükleri altında tuttu.

b) Erken Uyarı: 737 MAX Krizi (2019)

Boeing, 2020’ye girerken zaten ağır bir iç krizle mücadele ediyordu. Mart 2019'da başlayan 737 MAX'in küresel çapta yere indirilmesi, şirketin finansal yapısında ve yönetim kapasitesinde yıkıcı bir etki yarattı.

Finansal Kayıp ve Yönetim Odak Noktasının Kayması:

MAX krizi, Boeing için devasa finansal yükümlülükler yaratarak tüm yönetim odağını bu varoluşsal soruna yöneltti. Şirket, kriz nedeniyle nakit akışını daraltmak zorunda kaldı ve daha pandemi başlamadan önce dahi ana programlarında (787, 777/777X) üretim oranlarını önemli ölçüde düşürme planları yapmak zorunda kaldı.

Alıcının Kırılgan Durumu:

4,2 milyar dolarlık satın alma, yalnızca normal piyasa koşullarında finansal olarak uygulanabilirdi. MAX krizi, herhangi bir ek dış şoku absorbe etmek için hayati öneme sahip olan likidite tamponunu ve yönetim kapasitesini erozyona uğratmıştı. Bu durum, Boeing’i küresel ekonomik durgunluğun gelmesiyle birlikte son derece hassas ve dayanıksız bir konuma soktu.

Aşağıdaki tablo, ortaklığın kritik aşamalarını ve bu aşamalara denk gelen dış şokları özetlemektedir:

Tablo I: Kriz Süreçleri ve Ortaklık Dönüm Noktaları
Tarih Aralığı	Boeing/Embraer Ortaklık Durumu	Kritik Dış/İç Olay	Anlaşma Sürdürülebilirliğine Etkisi
Mart 2019	Düzenleyici inceleme devam ediyor	737 MAX'in yere indirilmesi (Küresel)	Artan finansal kırılganlık; Yönetim odağının kayması.
2019 Sonu	Brezilya onayı alındı; AB incelemesi devam ediyor.	Üretim hızlarında azalmalar başladı (787, 777)	Likidite üzerindeki baskı; Nakit koruma zorunluluğu.
2020'nin İlk Çeyreği	AB incelemesinin onayı bekleniyor.	COVID-19 pandemisi başlangıcı (Küresel)	Ticari havacılık talebinin çöküşü; 4,2 milyar dolarlık yükümlülük sürdürülemez hale geldi.
Nisan 2020	Fesih Duyurusu	Boeing, sözleşme ihlalini gerekçe gösterdi	Acil yasal ihtilaf; Stratejik başarısızlığın teyidi.

III. Bölüm: 2020'nin Sistemik Şoku: Birincil Neden Olarak Finansal Riskler

Ortaklığın çöküşündeki belirleyici faktör, iç krizlerle zayıflamış Boeing küresel bir ekonomik şokla (COVID-19) karşı karşıya kalmasıdır.

a) Son Darbe: COVID-19 ve Ticari Talebin Çöküşü

2020 yılının ilk çeyreğinde COVID-19 pandemisinin küresel çapta yayılması, dünya hava yolu trafiğinde ani ve büyük bir çöküşe yol açtı. Bu durum, havacılık sektöründe likidite yönetimi ve nakit muhafazası konusunda benzeri görülmemiş bir aciliyet yarattı.

Finansal Zorunluluk:

Embraer ticari ortak girişimini tamamlamak için gerekli olan 4,2 milyar dolarlık nakit taahhüdü, bir gecede stratejik bir yatırımdan, Boeing’in acil ödeme gücünü tehdit eden, karşılanamaz ve elzem olmayan bir nakit çıkışına dönüştü. Boeing, temel operasyonlarını stabilize etmek amacıyla acil durum önlemlerine, büyük üretim kesintilerine ve iç yeniden yapılanmaya odaklanmak zorunda kaldı.

b) Tek Taraflı Fesih Kararı

Boeing, Nisan 2020’de anlaşmayı tek taraflı olarak feshettiğini resmen duyurdu. Şirket, bu karara gerekçe olarak Embraer’in sözleşmedeki belirli kapanış koşullarını yerine getiremediğini ileri sürdü.

Fesih, hukuki bir çerçeveye oturtulmuş olsa da, özünde bir ekonomik hayatta kalma tedbiriydi. Boeing, uzun vadeli stratejik pazar savunmasına kıyasla 4,2 milyar dolar tasarruf etmeyi ve temel iş kollarını stabilize etmeyi önceliklendirdi. Bu karar, MAX krizinin güçlendirdiği ve COVID-19’un tetiklediği iç finansal krizin, Airbus’a karşı rekabet avantajı elde etme gibi tüm uzun vadeli stratejik hedefleri aştığını göstermektedir. 4,2 milyar dolarlık nakit çıkışının, şirket için acil ve ölümcül bir risk olarak algılanması, bölgesel jet pazarından feragat edilmesini bile kabul edilebilir kılmıştır.

IV. Bölüm: Fesih ve Yasal Sonuçlar

Ortaklığın ani çöküşü, taraflar arasında ciddi bir yasal anlaşmazlığa yol açtı.

a) Hukuki İhtilaf ve Sözleşme İhlali İddiaları

Embraer, Boeing’in fesih gerekçesini hızla reddetti. Brezilyalı şirket, kararın sözleşmenin esaslı bir ihlali olduğunu iddia ederek, Boeing’e karşı tüm yasal yolları takip edeceğini açıkladı. Embraer, ayrıca sözleşmede yer alan 100 milyon dolarlık fesih maliyetinin (breakup fee) ödenmesini talep ettiğini duyurdu.

b) Tahkim ve Çözüm

Yasal mücadele, Boeing’in içeride 777X programındaki gecikmeler, CST-100 Starliner kapsülünün başarısız testi ve on binlerce fabrika işçisinin greve gitmesi gibi bir dizi büyük krizle uğraştığı bir dönemde gerçekleşti. Bu dış bağlam, Boeing’in maliyetli dikkat dağıtıcı unsurları hızla ortadan kaldırma ihtiyacını vurguladı.

Anlaşmazlık daha sonra tahkim yoluyla çözüldü. Boeing, bir uzlaşmaya vardığını doğrulayarak, "Embraer ile tahkim sürecini sonuçlandırmaktan memnuniyet duyuyoruz... Brezilya ile 90 yılı aşkın ortaklığımızdan gurur duyuyoruz ve Brezilya'daki havacılık endüstrisine katkıda bulunmaya devam etmeyi dört gözle bekliyoruz" açıklamasını yaptı. Boeing, Embraer'e bu anlaşmazlığın çözümü kapsamında 150 milyon ABD doları tutarında brüt bir ödeme yapmayı kabul etmiştir. Analistler, Boeing tarafından ödenecek nihai miktarın, Embraer’in başlangıçta talep ettiği 100 milyon dolardan daha az olduğunu öne sürdü. Bu ödeme, gerçekleşmeyen bir işlem için ek, planlanmamış bir maliyeti temsil ediyordu. Ancak Boeing’in bu ödemeyi yapmaya istekli olması, şirketin bu başarısız bölümü hızla kapatma ve yasal/itibari dikkat dağınıklığını giderme konusundaki güçlü tercihini teyit ederek, kararın kriz odaklı doğasını pekiştirdi.

Üstteki fotoğrafta 22 Eylül 2025’te Embraer KC-390 nakliye uçağı Belo Horizonte Tancredo Neves/Confins Uluslararası Havalimanı kalkışı sırasında görülüyor. (Fotoğraf Gabriel Wallace)

V. Bölüm: KC-390 Millennium Programı İçin İstenmeyen Sonuçlar

Ortaklığın çöküşü, KC-390 Millennium askeri nakliye uçağı için kurulan stratejik savunma satışı yönelik hedeflerini de doğrudan etkiledi.

a) ABD Pazarı Erişimi ve Transatlantik Stratejisinin Kaybı

%49/%51 oranındaki savunma ortak girişiminin feshedilmesi, Embraer’in stratejik bir boşlukla karşı karşıya kalmasına neden oldu. Şirket, KC-390’ı küresel pazara, özellikle de karmaşık NATO tedarik sistemlerine ve ABD savunma ekosistemine sokmak için kritik bir araç olan Boeing’in sponsorluğunu anında kaybetti. Orijinal ortaklık, KC-390 programı için tedarik zinciri sağlamlığı ve siyasi destek güvencesi sunan hayati bir "ABD-Batı" çapası sağlıyordu. Bu güvence bir gecede ortadan kalktı.

b) Operasyonel Süreklilik ve 2020 Sonrası Uluslararası Başarı

Boeing ortaklığının kaybına rağmen, KC-390 Millennium programı teknik yeterliliğini göstermeye devam etti. Uçak, 26 tonluk yük taşıma kapasitesi (iki M113 zırhlı personel taşıyıcı, bir Boxer zırhlı araç veya bir Sikorsky UH-60 Black Hawk helikopter taşıma yeteneği dahil) ve çok görevli esnekliği ile uluslararası pazarda ilgi görmeye devam etti.

NATO Başarısı:

Programın ilk uluslararası müşterisi olan ve Brezilya ile güçlü tarihsel bağları bulunan Portekiz, platformun NATO standartlarını karşıladığını kanıtladı. Portekiz, sadece ilk uçağını teslim almakla kalmadı, aynı zamanda sipariş sayısını altıya çıkardı ve gelecekteki potansiyel alımlar için on adet satın alma opsiyonu ekledi.

Kasım 2025 itibarıyla Embraer KC-390 Millennium programının kesinleşmiş siparişleri yedi farklı ülkeye yayılmıştır. Programın temelini oluşturan Brezilya Hava Kuvvetleri (FAB), en büyük kesin siparişi vererek 18 adet KC-390 tanker/nakliye uçağı sipariş etmiştir. Bu siparişten bugüne kadar 7 adet teslimat yapılmıştır. NATO üyeleri arasında, ilk uluslararası ortak olan Portekiz 6 adet KC-390 siparişi vermiş ve 2 teslimat almıştır. Macaristan ise 2 adet KC-390 siparişiyle üçüncü operatör olmuş ve 1 adet teslimat almıştır. Orta Avrupa'da, Hollanda 5 adet KC-390 ve Avusturya 4 adet KC-390 için ortak tedarik sözleşmesini kesinleştirmiştir. Çek Cumhuriyeti de 2 adet KC-390 ile kesin sipariş veren NATO üyeleri arasına katılmıştır. Son olarak, Asya-Pasifik'teki ilk müşteri olan Güney Kore (ROKAF), 2023'te ihaleyi kazanmış olsa da kesin uçak sayısı resmi olarak açıklanmamıştır ve henüz teslimat yapılmamıştır. Bu müşterilerin kesinleşmiş siparişlerinin (Güney Kore hariç) toplamı 37+ adettir ve bu siparişlerin 10 adedi hizmete girmiştir.

Küresel İlgi:

Finlandiya, Angola, Kolombiya ve Mısır gibi ülkelerden gelen güçlü ilgi, KC-390’ın rekabetçi fiyatlandırması (2024 itibarıyla yaklaşık 80 milyon Euro) ve yüksek performansı sayesinde içsel değerini koruduğunu gösteriyor.

c) Embraer-Boeing Ayrılığının İzdüşümü: KC-390 ve Gelecek Partnerin Jeopolitik Sınırları

Embraer, kaybettiği savunma ortağının yerine yeni bir iş modeli veya partner bulma ihtiyacını kabul etti. Şirket, özellikle ticari havacılık bölümü için bölgesel jet pazarına erişim sağlayabilecek Asya'daki (Çin, Hindistan) şirketlerle işbirliği potansiyelini değerlendirmeye başladı. Ancak, bir askeri varlık olan KC-390’ın üretimini veya satışını ABD/NATO’nun algılanan jeopolitik rakipleriyle ilişkilendirmek, ABD’nin yaptırım riskleri veya mevcut müşterilerin güven kaybı gibi önemli ticari komplikasyonları tetikleyebilir. Bu durum, Boeing’in savunma rolünün jeopolitik açıdan ne kadar stratejik ve yeri doldurulamaz olduğunu ortaya koymaktadır.

VI. Bölüm: Rekabetçi Konumlandırma ve Gelecek Pazar Dinamikleri

Ortaklığın çöküşü, her iki şirket için de farklı stratejik sonuçlar doğurdu.

a) Embraer’in Ortaklık Sonrası Yeniden Yapılanma ve E2 Stratejisi

Anlaşmanın feshedilmesi ve COVID-19’un yarattığı şok dalgasıyla karşı karşıya kalan Embraer, hemen maliyet azaltma ve yeniden yapılanma süreçlerini başlattı. Bu kapsamda gönüllü ayrılma programları (VDP) devreye sokuldu ve şirket, küresel pazardaki rekabet gücünü korumak için zorunlu personel azaltımına gitti.

Bağımsız Pazarlama ve Güvenilirlik Vurgusu:

Embraer, E-Jet E2 ailesi için agresif ve bağımsız bir pazarlama stratejisine geçti. Bu strateji, operasyonel ekonomiye, ağ esnekliğine ve kanıtlanmış güvenilirliğe odaklandı.

Rakip Zayıflığından Faydalanma:

Bu odaklanma, Airbus A220’nin kullandığı Pratt & Whitney GTF motorlarındaki güvenilirlik krizinin yarattığı rekabet penceresinden yararlanma fırsatı sundu. Embraer, rakiplerinin sorunlarına doğrudan saldırmaktan kaçınarak, kendi operasyonel sicilinin ve E2’nin üstünlüğünün konuşmasına izin verdi. Avianca ve Latam gibi operatörlerle yapılan yeni sözleşmeler, piyasanın aktif olarak alternatifleri değerlendirdiğini kanıtladı.

b) Boeing’in Bölgesel Jet Boşluğu ve Uzun Vadeli Stratejik Sonuçları

Ortaklığın iptali, Boeing için uzun vadeli stratejik bir boşluk yarattı. Şirket, hayati önem taşıyan 100-150 koltuklu segmentte modern bir ürün yelpazesi olmadan kaldı ve bu pazarı rakibi Airbus’ın A-220’sine bıraktı. Bu durum, büyük havayollarının uzun vadeli filo sürekliliği planlamasını etkileyen önemli bir stratejik başarısızlıktır.

Gelecekteki Geliştirme Maliyetleri:

Boeing, bu segmentte yeniden rekabetçi olmak isterse, çok pahalı ve zaman alıcı, sıfırdan bir uçak geliştirmek ya da yeni bir Birleşme&Satın Alma fırsatı aramak zorunda kalacak, bu da şirketi pazar eğrisinin yıllarca gerisine itecektir.

Bu çöküşün, nakit enjeksiyonu kaybına rağmen, Embraer için beklenmedik bir fayda sağladığı da söylenebilir. Ortaklığın sona ermesi, Embraer’i Boeing’in yönetimsel kontrolünden, finansal dikkat dağıtıcı unsurlarından veya 737 MAX gibi rakip Boeing öncelikleri nedeniyle oluşabilecek potansiyel gecikmelerden kurtulmuş, E2 platformunun güçlü yönlerine odaklanmış bağımsız bir strateji izleme konusunda serbest bıraktı. Bu çeviklik, Embraer’in Airbus A220’deki geçici güvenilirlik sorunlarını etkili bir şekilde kullanmasını sağladı.

VII. Bölüm: Stratejik Sentez: Kriz Yönetimi ve Birleşme&Satın Alma Beklenmedik Durum Dersleri

Embraer-Boeing ortaklığının çöküşü, tek bir nedenden ziyade, art arda gelen ve birbirini güçlendiren krizlerin bir sonucudur.

Nedensel Faktörlerin Sentezi:

1. Dahili Kırılganlık (737 MAX Krizi): Ortaklığın bitmesine giden süreçte Boeing, operasyonel ve finansal olarak zaten zayıflamış durumdaydı. Bu durum, şirketin nakit rezervlerini erozyona uğratarak dış şoklara karşı direnci azalttı.

2. Düzenleyici Gecikme: Avrupa Komisyonu'nun uzayan inceleme süreci, anlaşmanın yürürlüğe girmesini 2020’nin ilk çeyreğine erteleyerek, işlemi küresel bir krizin patlak verdiği en kötü zamana denk getirdi.

3. Sistemik Şok (COVID-19 Pandemisi): Küresel talepteki anlık çöküş, 4,2 milyar dolarlık nakit ödeme zorunluluğunu, stratejik bir yatırım olmaktan çıkarıp, Boeing’in hayatta kalması için vazgeçilmesi gereken ölümcül bir yükümlülüğe dönüştürdü.

Fesih kararı tamamen savunmacı bir yaklaşımdı ve likiditeyi koruma esasına dayanıyordu. Bu karar, finansal krizin, uzun vadeli stratejik rekabet pozisyonu oluşturma gerekliliğini ne kadar aştığını açıkça ortaya koydu.

Gelecekteki çok milyar dolarlık nakit satın almalarında, büyük küresel talep yıkım olayları ve mevcut temel ürün krizleri gibi eş zamanlı yüksek etkili krizler için açık finansal koşulların ve çıkış maddelerinin dahil edilmesi gerekmektedir. Boeing örneği, Birleşme&Satın Alma sözleşmelerinin, alıcının kendi temel iş kolundaki beklenmedik felaketler karşısında finansal güvenceleri sağlaması gerektiğini göstermiştir. Şirket, kritik bir pazar segmentini kaybetme pahasına bile olsa, likiditeyi korumayı birinci öncelik haline getirmiştir.