Geçmişten Günümüze Rus Savaş Uçağı Üreticisi Sukhoi

Sukhoi (Sukhoy), Sovyetlerin (MiG tasarım bürosundan sonra) önde gelen ikinci en önemli savaş uçağı üreticisi olarak tarih sahnesinde yer almış bir Rus havacılık ve uzay tasarım bürosudur. Günümüzde Sukhoi Hava-Uzay Askeri Sanayii Kompleksi, çeşitli hava aracı tasarımları yapan mühendislik merkezleri ile üretim tesislerinden oluşan, kısmen devlete ait dev bir holdingdir. Genel merkezi Moskova'dadır.

Bu holdingin altında konuşlanan Sukhoi tasarım bürosu; tasarım merkezi, deneysel ürünler merkezi ve uçuş test merkezi olarak kurgulandı. Sukhoi, İkinci Dünya Savaşı'nın başlangıcından bu yana yaklaşık 100 farklı uçak tipinin tasarımını gerçekleştirdi ve bunların yaklaşık 50 adedinde seri üretim aşamasına da geçiş yapılarak dünya çapında ses getiren bir uçak markası olarak firma öne çıktı. Sukhoi tarafından geliştirilen savaş uçaklarının çoğunluğu Rusya içindeki çeşitli devlet kuruluşlarına yapılmakla birlikte Hindistan, Çin ve Vietnam gibi diğer ülkelere de uçak satışları yapılageldi. Sukhoi, son 15-20 yıldır savaş uçakları yanında çeşitli tip ve performanstaki sportif uçaklarını, kargo ve yolcu uçaklarını da geliştirerek sivil uçak pazarında da söz sahibi olmaya başladı.

Rusya Federasyonu’nda MiG ve Sukhoi tasarım büroları esasında jet çağından bu yana rekabet halinde olan iki firma olarak işlevlerini yerine getirdiler. Bu rekabet günümüzde de belirli ölçüde devam ediyor. İki firma arasındaki rekabette geçmiş döneme baktığımızda, MiG’in Sukhoi karşısında, Su-27 üretimi gerçekleştirilinceye kadar hep açık ara önde olduğunu görüyoruz. Bir başka deyişle Sukhoi, Su-27 savaş uçağı öncesinde, MiG’in gölgesinde kalan bir firma olmaktan öteye geçemedi. Uzun yıllar MiG uçaklarına eşdeğer ölçekte bir savaş uçağı tasarlamayı başaramadı. 

Su-7

Su-9

İkinci Dünya Savaşında Sukhoi Tasarımları

Esasında Sukhoi şirketi, ünlü Sovyet uçak tasarımcısı Pavel O. Sukhoi'nin kariyeri ile yakından ilişkili olarak şekillendi. Sukhoi, 1920'li ve 30'lu yıllarda Andrey N. Tupolev'in Moskova merkezli Aerohidrodinamik Enstitüsü isimli tasarım grubu için çalışan kıdemli bir mühendis olarak çeşitli bombardıman uçakları ve avcı uçakları tasarladı. Eylül 1939'da Sovyet hükümeti Sukhoi'yi Kharkiv (Ukrayna) bir fabrikada yeni bir deneysel tasarım bürosunun başına atadı ve burada Su-6 atak tipi yakın hava desteği uçağını tasarladı. 1930'lar ve 40'lar boyunca birçok mükemmel tasarım üretmesine rağmen, kariyerinin bu evresinde yakasını bırakmayan talihsizlikler, Sovyet hükümetinin savaş zamanı aldığı bazı kararlarla birleşince, Sukhoi’un işleri pek yolunda gitmedi. 

İkinci Dünya Savaşı'nda Almanya'nın Sovyetler Birliği'ni işgali sırasında, Sukhoi üretimi Su-2’ler Alman uçaklarına karşı yetersiz kalınca, bir anda toplamda 222 adet Su-2 imha edilmekten kurtulamadılar. Sukhoi ve ekibi daha sonra Su-2'nin varyantları olan makine topla donatılan Su-1 (Su-3) av uçağı prototipini ve Su-8 bombardıman uçağını geliştirmeye odaklandı. Ancak Hükümet savaşın sonlarına gelindiğinden bu uçakların yapımından vazgeçme kararı alınca, Sukhoi’un çalışmaları bir anlamda boşa gitmiş oldu.

İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Stalin Sukhoi Tasarım Bürosunu Kapatıyor

Savaştan sonra Sukhoi ve ekibi, jet uçakları üzerine çalışmalara öncülük eden ilk Sovyet uçak tasarımcıları arasında yer almaya devam ettiler (Not). Bununla birlikte İkinci Dünya Savaşı'nın sonunda talih yüzüne güldü ve Sovyet lideri Joseph Stalin onu yeni nesil bir jet avcı uçağı geliştirmesi için görevlendirdi. Bu arada Sukhoi’un başladığı bu projede yaşanan teknik gecikmeler ve Stalin'in ortaya çıkan tasarımı Alman Me 262'nin kopyası olarak görmesi üzerine, Sukhoi'un Su-9'u ve daha sonra bu prototip uçağın yeni modifikasyonları hiçbir zaman üretim için kabul edilmedi. Üstelik Stalin’in başlattığı ancak sonradan soğuk bakmaya başladığı bu proje Sukhoi’un neredeyse uçak tasarım çalışmalarının sonunu getirdi. Zira 1949 yılı Kasım ayında Stalin, Sukhoi’un yıllardır emek vere vere büyüttüğü tasarım bürosunu bir anda kapatıverdi. Bir anda bürosu elinden alınan Sukhoi, yanına tasarım mühendisliği ekibini alarak merkezi Moskova'da bulunan Tupolev tasarım bürosunun altına sığındı.

Bu yıllarda Sukhoi Su-15 av-önleme uçağı ile şansını denemiş olsa da bu uçak MiG karşısında pek varlık gösteremedi. Bununla birlikte Sukhoi’un av-bombardıman uçağı olarak ürettiği Su-17 ve sonrasında Su-24 bombardıman uçağı (sonradan önleme görevlerinde de kullanılmıştır) ile ilerleme kaydeden Sukhoi, özellikle yakın hava desteği rolü için tasarladığı Su-25 bombardıman uçağı ile adından çokça söz ettiren uçaklara imza atmaya kapasitesine sahip olduğunu ispat etmiş oldu.

Su-15

Su-25

Stalin Sonrası Sukhoi Tasarım Bürosu Yeniden Faaliyete Geçiyor

Stalin'in 1953 yılında ölümünden sonra Sovyet hükümeti Sukhoi'un eski ekibini bağımsız bir tasarım bürosu olarak yeniden bir araya getirmesine izin verdi. 1953'ün başlarından itibaren Kuybyshev'deki (şimdiki Samara) ve Moskova'daki fabrikalarda tasarım çalışmalarına devam edildi. 1954 yılında kuruluşunun adı Sukhoi tasarım bürosunun ismi OKB-51 olarak değiştirildi ve günümüzdeki Sukhoi firmasının temelini oluşturdu. 1950'lerin ortasından itibaren 1960’lı yılların sonlarına kadarki dönemde, Sukhoi tasarım bürosu, geriye ok açılı Su-7 ve delta kanatlı Su-9 (1940'ların Su-9'undan oldukça farklı bir uçak olarak yeniden tasarlandı) dahil olmak üzere bir dizi yeni süpersonik jet avcı uçağı tasarlandı ve üretildi. Bu iki uçak yıllar içinde kapsamlı bir şekilde modifiye edildi, çok sayıda seri üretimleri gerçekleştirildi. Böylece Su-7 ve Su-9 savaş uçakları, SSCB ve diğer Varşova Paktı ülkelerinin hava kuvvetleri envanterlerinde yer aldılar. 

Sovyet havacılık tasarımcılarının birçoğu gibi Sukhoi de uçak tasarımında büyük teknolojik sıçramalar yerine aşamalı gelişim felsefesini benimsemişti. Örneğin, Su-9 serisi yeniden modifiye edildi. Yeni uçaklar Su-11 ve Su-15 ismiyle, av-önleme rolünde Sovyet hava savunma kuvvetleri tarafından kullanılmaya başlandı.

Bu arada ilk uçuşunu 1962 yılında gerçekleştiren ve zamanla çok tutulan bir uçak tipi haline gelen Su-15 Flagon, neredeyse 40 yıl boyunca Sovyet, daha sonra Rus ve Ukrayna’nın hizmetinde av-önleme uçağı olarak görev yaptı. Bu uçaktan 1.200'den fazla üretildi. 

Pavel Sukhoi'un 1975 yılında hayatını kaybetmesi sonrası OKB-51 tasarım bürosunun ismi anısını yaşatmak maksadıyla, OKB Sukhoi olarak değiştirildi. Yeni ismiyle OKB Sukhoi tasarım bürosu 1970'lerde ve 80'lerin başında yüksek performanslı, değişken kanatlı Su-24 çok amaçlı uçağını ve ABD’nin ünlü A-10 uçağı ayarında olan Su-25 yakın hava desteği uçağı geliştirdi. 

Sukhoi, Uzun Yıllar Sovyet Politbürosunun Desteğini Elde Etmekte Zorlandı

Sukhoi'un belki de en iyi bilinen tasarımı, çok yönlülüğü ve genel yetenekleriyle tanınan uzun menzilli, hava üstünlüğü uçağı olarak geliştirilen av uçağı Su-27 oldu. Rus hava ve uzay sanayisini bütüncül bir bakışla değerlendirdiğimizde, MiG’in diğer şirketlere göre her zaman üst düzey bir konuma sahip olduğuna şahit oluyoruz. MiG tasarım bürosunu birlikte kuran Mikhail Gurevich ve Artem Mikoyan, aynı zamanda uzun yıllar Sovyetlerin uçak tasarımlarının geleceğine karar veren ‘Baştasarımcı’ olarak da Sovyet hava ve uzay sanayisine yönlendirebilecek bir pozisyonda görev yaptılar. Haliyle MiG tasarım bürosu da bu ikilinin Sovyet sistemindeki yetkin konumlarından fayda sağlamış oldu. Zira Sovyet sisteminin işleyişine göre baştasarımcı, diğer tüm şirketlerden gelen uçak tasarım tekliflerinin başarısından veya başarısızlığından sorumluydu. Baştasarımcı, kendisine gelen tasarımları değerlendirerek, bunları Sovyet Hükümeti adına onaylama veya reddetme yetkisine sahip olmanın yanı sıra projeler için finansman sağlama veya reddetme yetkisi de vardı. Pavel Sukhoi'nin aksine Artem Mikoyan uzun süredir komünist partinin bir üyesiydi. Mikoyan baştasarımcı olduğu dönemde, biraz da kayırmanın etkisiyle, oldukça yetkin savaş uçakları üretmeyi başaran MiG de hükümet yetkililerinin ve pilotların gözünde en prestijli şirket olarak konumunu koruyabildi. Öte yandan Pavel O. Sukhoi, günümüzde de halen bir şaheser olarak görülen Su-27 savaş uçağını tanıttığında her şey bir anda Sukhoi tasarım bürosunun lehine çalışmaya başladı. Artık canlar MiG için çalıyordu. Zira Sovyet havacılığının geleceğini MiG’in değil Sukhoi’nin çizgilerinin belirleyeceği görüşü Sovyet politbürosu tarafından da kabul görmeye başladı.

Su-27

Su-27 ve Sonrası Geliştirilen Sukhoi Savaş Uçakları

Su-27 üzerindeki çalışmalar Sukhoi tasarım bürosunda 1969 yılında ABD'nin F-15 Eagle avcı uçağının geliştirilmesine doğrudan yanıt olarak başladı. İlk prototipler F-15'ten daha aşağı görülse de, baş tasarımcısı Mikhail Simonov Su-27'yi yavaş yavaş 20. yüzyılın tartışmasız en iyi hava üstünlüğü platformuna dönüştürdü. İlk uçuşunu 1977 yılında icra eden ve 1985 yılında gün yüzüne çıkan Su-27, Rus havacılığının yüz akı bir savaş uçağı olarak ünlendi. 900 mili aşan harekât yarıçapı yanında 59.000 feet üzerine çıkan servis tavanı ile birçok ülkenin tedarik etmek istediği bir uçak oldu. Yıllarca Rusya başta olmak üzere Ukrayna, Belarus, Kazakistan, Özbekistan, Endonezya, Hindistan, Çin ve Vietnam hava kuvvetlerinin temel savaş uçağı olarak görev yaptı. Bu uçağın versiyonları Çin ve Hindistan tarafından lisans altında üretildi.

Su-27 baz alınarak modernize edilen Su-27M, Rus hükümetinin beklentilerini karşılamaktan uzak kaldı. Kremlin, hassak mühimmat atabilen, manevra kabiliyeti Su-27M’den daha iyi olan, gelişmiş bir radarla donatılan yeni tip bir savaş uçağı geliştirilmesini istedi. Bu isterler doğrultusunda yeni bir tasarım olarak ortaya çıkan Su-35 Flanker-E, 2000’li yılların en çok kullanılan 4. nesil Rus savaş uçağı haline geldi. Birçok BRICS üyesi ülkenin envanterine girmeyi başardı.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Sukhoi bileşenlerini üreten çok sayıda büro ve fabrikanın her biri bağımsız olarak özelleştirildi. Bu kapsamda yeniden yapılanmaya giden Sukhoi; Su-27 ve Su-35 haricinde bombardıman rolünde görev yapacak uçaklar üzerinde de çalışmalarını sürdürdü. 1990'larda Su-24’lerin yerine Su-34 av-bombardıman uçağını geliştirdi. Su-25’in modifiye versiyonu olan Su-39 yakın hava desteği uçağını tasarladı. Bu arada son teknoloji ürünü elektronik sistemler, öne eğik kanatlar ve thrust vectoring ile donatılan çok amaçlı hava üstünlüğü uçağı S-37 Berkut, ilk uçuşunu 1997 yılında gerçekleştirdi. Bu yıllarda uluslararası pazar için MiG ile rekabet edebilecek bir seviyeye erişen Sukhoi, 1997 yılında yeniden yapılandırıldı. 

Su-37

Sonuç

Rus hükümeti, ABD’nin 1990’lı yıllarda yaptığına benzer şekilde hava ve uzay sanayisinde faaliyet gösteren şirketlerini fonksiyonlarına göre konsolidasyon yoluna gitti. Genel bir yeniden yapılanmanın parçası olarak OKB Sukhoi üretim tesisini ve diğer bazı iştirakleri birleştirdi ve Sukhoi Askeri Havacılık Sanayisi Kompleksini (AVPK) kurdu. Sukhoi AVPK; Sukhoi Moskova Tasarım Bürosu ve Sukhoi Sivil Uçak, Novosibirsk Uçak Üretim Birliği (NAPA) ve Komsomolsk-on-Amur Uçak Üretim Birliği'nin (KnAAPO) aynı çatı altında toplanması sonucu oluşturuldu. Rus hükümeti yine 20 Şubat 2006 tarihinde yeni bir düzenlemeye gitti ve Sukhoi, Mikoyan, Ilyushin, Irkut, Tupolev ve Yakovlev adlı önde gelen Rus havacılık şirketleri, United Aircraft Corporation (UAC) adıyla kurulan holdingin altında konsolide etti (birleştirdi). Böylece Mikoyan ve Sukhoi aynı yapının içinde yer alan tasarım büroları olarak görev yapmaya başladılar. 

Eylül 2007'de Sukhoi, ilk modern ticari bölgesel yolcu uçağını geliştirdi ve 78 ila 98 kişilik Superjet 100'ü (SSJ 100) piyasaya sürdü. Uçağın ilk uçuşu 19 Mayıs 2008'de yapıldı. Sukhoi aynı zamanda Rusya'nın beşinci nesil savaş uçakları Su-57 ve sonrasında Su-75 üzerinde çalışmalarına devam etti. Su-57’nin ilk uçuşu 29 Ocak 2010 tarihinde gerçekleştirilirken, bu yıl içinde 36 adet Su-57’nin Rus Hava Kuvvetleri envanterine girmesi hedeflendi. Su-57'nin Rus Hava Kuvvetleri'nde MiG-29 ve Su-27'nin yerini alması amaçlandı. Bu arada 2021 yılında başlatılan Su-75 projesinin ilk prototip uçağının test uçuşunu 2025 yılı içerisinde yapması planlandı. 

Geçmişte Su-27 savaş uçağını geliştirinceye kadar Sovyet/Rus hava ve uzay sanayisinde MiG’in bir adım gerisinde kalmaktan kurtulamayan Sukhoi; bu uçakla birlikte sektör liderliğini ele geçirme başarısını gösterebildi. Günümüzde ise UAC çatısı altında bir araya getirilen Rus havacılık endüstrisinin yeniden güç kazanmasında Sukhoi tasarım bürosunun üretken kültürü katalizör oldu. Bu nedenle, Rus havacılığının geleceğinde Sukhoi’un merkezi konumunu daha uzun yıllar koruyacağını değerlendiriyorum. 

Kaynakça ve Notlar

Hüseyin Fazla, “Geçmişten Günümüze Rus Savaş Uçağı Üreticisi Mikoyan Gurevich (MiG)”, STRASAM, 3 Nisan 2024, https://strasam.org/savunma/havacilik-ve-uzay-sanayii/gecmisten-gunumuze-rus-savas-ucagi-ureticisi-mikoyan-gurevich-mig-3103

Hüseyin Fazla, “MiG-29 ile Su-27 Kıyaslandığında, Hangi Uçak Neden Daha İyidir?”, STRASAM, 20 Eylül 2023, https://strasam.org/savunma/havacilik-ve-uzay-sanayii/mig-29-ile-su-27-kiyaslandiginda-hangi-ucak-neden-daha-iyidir-2382

Air Power Asia, “Sukhoi – The Great Aircraft Design House – Some of The Best Airborne Platforms”, 21 Nisan 2022, https://airpowerasia.com/2020/07/21/sukhoi-the-great-aircraft-design-house-some-of-the-best-airborne-platforms/

(Not) Bu dönemde savaş uçağı üretiminde Lavochkin tasarım bürosu MiG ayarında işlere imza atarken, Sukhoi henüz bu alanda istenen yetkinlik seviyesinden uzak bir görüntü vermeye devam ediyordu. Bu manada Lavochkin La-15, MiG-15'e rakip olan son savaş uçağıydı. Belki bazı yönlerden daha iyiydi, manevra kabiliyeti daha yüksekti. Daha ergonomik bir kokpit tasarımına sahipti. Ancak 1949 yılından 1953’e kadar Sovyet Hava Kuvvetleri envanterinde kalan çağdaşı MiG-15’e göre daha pahalı bir uçaktı. Üstelik MiG-15 daha emniyetli, daha fazla silah taşıma kapasitesi olan, daha süratli ve yüksek irtifa performansı daha yüksek bir savaş uçağıydı. Bu şartlar altında toplamda 235 adet üretilen La-15, MiG-15 karşısında tutunamadı ve Rus savaş uçağı pazarı uzun yıllar MiG tarafından domine edildi.