Türkiye İnsansız Hava Araçlarında Üretici Ülke Konumuna Nasıl Geldi? İHA Pazarındaki Nasıl Yer Alabildi?
Türk savunma sanayisinin lokomotifi haline gelen İHA ve dron üretim tesislerinin varlığı ve eriştikleri teknoloji seviyesi; Türk hava ve uzay sanayisinin geleceğinin çok parlak olacağına olan inancımızı perçinliyor.
Türk Mühendislerinin İnsansız Hava Aracı (İHA) Geliştirmeye Yönelik Öncü Adımları
Türkiye 1980’li yılların ortasından itibaren bir anlamda kendi uçağımı henüz yapamıyorum ama kendi insansız hava aracımı (İHA) yapabilirim düşüncesiyle, yurtiçinde özgün İHA geliştirebilmek için kolları sıvamıştı. Amerikan yapımı F-16’ları lisansaltında Türkiye’de üretmek için Mürted ovasında kurulan Türk Havacılık Sanayisi (Turkish Aerospace Industry-TAI) tesislerinde görev yapmakta olan Türk mühendisleri ve yöneticileri tarafından girişilen ancak bazısı sadece kâğıt üzerinde kalan, kimisi maket veya ön fizibilite aşamasına kadar gelen, kimisi de prototip aşamasına kadar gelmesine rağmen geliştirme ve daha sonra pazarlama noktasına gelemeyen bazı projeler yapılmıştı. Bunlar arasında TAI’nin ilk özgün İHA projesi olan ve prototip aşamasında kalan UAV-X1 (1989-1992), bunun devamı niteliğinde teklif edilen ancak destek bulunamayarak kâğıt üzerinde kalan UAV-XP (1995) sayılabilir.
1995 yılına gelindiğinde ise Millî Savunma Bakanlığı, hava savunma birliklerinin eğitim ihtiyacını karşılamak adına TAI, Turna projesini bir yıl gibi kısa bir sürede tamamlamış ve 1996 Eylül’ünde ilk uçuşunu gerçekleştirmiştir. 1997 yılı temmuz ayında ise Hava Kuvvetlerinin kabul testleri sonrasında, 60 kadar Turna Hedef Uçak Sistemi 2001 itibariyle Hava Kuvvetleri Komutanlığı ve Kara Kuvvetleri Komutanlığı envanterine alınmıştır.
Öte yandan, 14 Mayıs 2004 tarihinde zamanın Savunma Sanayii İcra Komitesi (SSİK) tarafından, acil alımlar dışında yurt dışından hiçbir surette yabancı İHA alınmayacağı yönündeki tarihi karar sonrası yurtiçi imkanlarla üretilen ve otomatik güdüm ve kontrol algoritmaları yerli yazılım olan özgün projelerin önü açılmıştır. Bu kapsamdaki öncü projeler arasında TUSAŞ’ın ANKA’sı ile Bayraktar’ın mini İHA ve TB-2 programları ve yine Vestel’in Karayel’i sayılabilir.
Bugün düşük maliyetli ve yüksek performanslı Türk yapımı silahlı insansız hava araçları, küresel pazardan giderek artan bir pay aldığı dünyanın kabul ettiği bir gerçektir. Bu başarının bir çırpıda gerçekleşmediğini, Türk mühendisliğinin 1980’lerden günümüze uzanan yaklaşık yarım asırlık İHA çabasının bir ürünü olarak görmek gerektiğini hepimiz biliyoruz. Türk yapımı İHA müşterileri arasında bazı NATO ülkelerini, Körfez ve Kuzey Afrika'daki Arap ülkelerini ve Ukrayna, Azerbaycan, Polonya gibi diğer ülkeleri sayabiliriz. Bu ay itibarıyla en az 23 devletin envanterinde Türk yapımı İHA'ların yer aldığını görmek, hepimize gurur veriyor. Türkiye'nin dışardaki nüfuzunun artmasında önemli bir rolü olan İHA satışlarına yönelik devam eden görüşme trafiğine göre, yakında sadece TB-2 kullanan ülke sayısının bile 33 civarında olması bekleniyor.
Türk Havacılık ve Uzay Sanayi (TUSAŞ), ANKA İHA için yeni anlaşmalara imza atıyor. Toplam 500 milyon dolarlık ihracat Endonezya'ya (12 adet), Cezayir (10 adet) ve Çad (2 adet) gerçekleştiriliyor. Tunus ve Kazakistan ile birlikte ihracat yapılan ülke sayısı da 5'e ulaşıyor. Çift motorlu AKSUNGUR’un artan yük kapasitesiyle çıtayı biraz daha yükseklere taşıyan TUSAŞ; 27 Aralık’ta ‘beşinci nesil savaş İHA’sı’ ANKA-3’ü gökyüzüyle buluşturmaya hazırlanıyor. Baykar Makina ise TB-2’den sonra amfibi hücum gemisi L-401 Anadolu’nun pistine inmek üzere tasarladığı katlanabilir kanatlı TB-3’den sonra kapasitesi ve performansı artırılmış AKINCI ve iyen geleceğin insansız savaş uçağı olmaya aday Kızılelma versiyonlarıyla Türk insanının yüzünü güldürmeye devam ediyor.
Bu çerçevede; Türk savunma sanayisinin lokomotifi haline gelen İHA ve dron üretim tesislerinin varlığı ve eriştikleri teknoloji seviyesi; gelecekte neredeyse tüm hava araçlarının ‘pilotsuz’ olacağı varsayımını dikkate aldığımızda, sivil ve askerî maksatlarla gökyüzünün giderek daha fazla insansız hava aracına ev sahipliği yapacağı kesinleşen dünyamızda, Türk hava ve uzay sanayisinin geleceğinin çok parlak olacağına olan inancımızı perçinliyor.
Türk İHA’larının Azerbaycan ve Ukrayna Başarıları, Savunma Ürünleri İhracatını Artırıyor
İHA’lar ve Savaş İHA’ları (Unmanned Combat Air Vehicle – UCAV), uydu bağlantısı veya yerel ağlar üzerinden yerdeki İHA kokpitinde (yer kontrol istasyonu) görev yapan pilotlar tarafından uzaktan kumanda yöntemiyle görev yapabiliyorlar. Bir kısmı ise neredeyse tam otonom olacak şekilde programlanabiliyor. Otonom İHA’lar gerçekten de pilotsuz kalkış yapıyor, tanımlı görevini icra ediyor ve sonrasında kalkış yaptığı ya da görev sonu inmesi gereken meydana inişini gerçekleştirebiliyor. İHA’lar muharebe sahasında yer almaya başladığında, ilk zamanlar ağırlıklı olarak istihbarat, keşif ve gözetleme amacıyla kullanılıyordu. Bu yönüyle pek sesi duyulmayan İHA’lar; Amerikan Ordusunun 11 Eylül sonrasında Afganistan ve Irak’taki hedefleri İHA’larla bombalamaya başlamasıyla birlikte İHA’lar manşetlerde kendilerine yer bulmaya başladılar.
Piyasadaki İHA’lar ve dronlar, gözetleme, istihbarat toplama, sınır güvenliği ve güç kullanımı gibi çok çeşitli işlevleri yerine getiriyor. Böylece pilotları doğrudan riske atmadan neredeyse evlerinden ‘savaşmaları’ sağlayan İHA’ların yapımında kullanılan teknolojiler süratle gelişiyor. Artık neredeyse teknolojisi olmayan ülkeler bile ticari piyasada var olan basit İHA’ları ve/veya dronları satın alarak, üzerinde küçük oynamalar yaparak, ilkel seviyede de olsa, kendi ihtiyaçlarına hizmet edebilecek İHA yapımı noktasına gelebiliyorlar. Öte yandan daha gelişmiş İHA üretimi için gelişmiş teknolojilere olan bağımlılık da devam ediyor. Bununla birlikte gelişmiş modern savaş uçaklarına nazaran daha düşük bütçelerle yüksek teknolojili İHA’ları yapma konusunda birçok ülke yol kat ediyor. Bir zamanlar neredeyse sadece ABD, İsrail ve Rusya'nın hâkim olduğu İHA pazarına artık günümüzde Türkiye'nin yanı sıra Çin ve İran gibi yeni üreticiler de satıcı rolünde yerlerini aldılar.
Türkiye’nin artık İHA’ları çok satan bir ülke haline geldiği görülüyor. Türk yapımı İHA’ların satışlarındaki patlamada savaşlarda sergiledikleri yüksek performansın yanında Türk üreticilerin İHA işletim sistemlerine ilişkin bir anlamda örtük ‘teknoloji transferine’ soğuk bakmamaları gösteriliyor. ABD, İsrail gibi ülkeler getirdikleri kısıtlamalarla, alıcı ülkeleri bir yönüyle canlarından bezdirirken, Türkiye’nin sadece İHA değil, mühimmat ve hatta CATS kamera satışına sıcak bakıyor olması, birçok ülke için bulunmaz bir nimet olarak görülüyor. Bu arada bir dipnot olarak, Türk üreticilerin Savunma Sanayii Başkanlığının ve Millî Savunma Bakanlığının ‘kritik’ olarak tanımladığı İHA, mühimmat ve sensör teknolojilerine kullanıcı ülkelere aktarma konusunda ‘cimri’ davrandığına inanmak istiyorum. Umarım öyle de oluyordur. Bu arada, Türk üreticileri İHA’ları satın alan ülkelerin kullanıcılarına, kullanıcı eğitimini satış paketinin bir parçası olarak veriyorlar. Gereken danışmanlık hizmetleri yanında satış sonrası desteği kesintisiz vermeye devam ediyorlar. İç Güvenlik Harekâtında ve Suriye’de icra edilen harekât görevlerinde silahlı İHA’ları aktif bir şekilde kullanan Türkiye’nin saha tecrübelerine göre İHA’larını daha yetkin silahlar haline getiriyor olması, muhtemelen sahadaki kazanımlarını (İHA kullanım usullerini, teknik ve taktiklerini) bir yönüyle yabancı kullanıcılara aktarmakta ikinci ülkelere sorun çıkarmaması, Türk yapımı İHA’ların satışlarının artmasına katkı sağlıyor. Öte yandan, Türkiye’nin alışık olmadığı Afrika gibi farklı coğrafi şartlarda görev yapan Türk İHA’larınının aşırı sıcak havalarda, çöl ortamında, yüksek nemli hava şartlarında kullanılıyor olması, ilave sorunları ve bunları çözmeye yönelik Türk üreticilerin araştırma geliştirme faaliyetlerine kanalize olmasını sağlıyor. Böylece Türkiye ile alıcı ülkeler arasında kurulan İHA köprüsü, karşılıklı kazan-kazan ilişkisinde gelişmeye, bundan her iki taraf da fayda sağlamaya devam ediyor.
Rakip modellere göre daha düşük etiket fiyatıyla satılan ve buna karşılık daha iyi performans gösteren Türk İHA’ları, örneğin Bayraktar TB2; Libya, Dağlık Karabağ ve diğer yerlerdeki savaş alanlarında etkili bir silah olarak ün yapınca, Ukraynalılar da Rusya ile süregelen savaşın ilk aylarında TB-2’lerden yararlanma yoluna giderek ses getiren başarılara imza attılar. TB2'ler Ukrayna savunmasının önemli bir bileşeni olarak görev yaptılar. Sosyal medyada dolaşan videolar, TB-2’lerin ve diğer İHA’ların Rus tanklarına ve askeri tesislere taarruzlarını, aylarca ‘gündemdeki başlıklar’ arasına katmaya devam etti. Bu yönüyle, 2020 Dağlık Karabağ Savaşı’ndan sonra Rusya-Ukrayna arasında süregelen savaş da Türk İHA’larının ve özellikle de TB-2’lerin tüm dünyaya seslerini duyurduğu büyük ‘reklam’ veya ‘başarılı bir halkla ilişkiler (public relations – PR)’ kampanyası olarak Türkiye’nin işine yaradı. Bu sayede, Türk savunma sanayisinin ihracat gelirleri 2022 ve 2023 yıllarında gözle görülür bir şekilde arttı, artamaya da devam ediyor.
Genel olarak, Türkiye'nin savunma ihracatı gelirleri, kısmen insansız hava araçları ve bu bağlamdaki sensör ve mühimmatın satışının etkisiyle giderek artıyor. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (Stockholm International Peace Research Institute - SIPRI)'ne göre 2022 yılında Batılı silah üreticilerinin gelirleri ortalama olarak daralırken, büyük Türk savunma şirketlerinin gelirleri bir önceki yıla göre yüzde 22 oranında artış kaydetti. Türk savunma ürünleri ihracatının yaklaşık %25’lik bölümünü İHA’lar ve İHA mühimmatı oluşturuyor. 2021 yılı son aylarından itibaren ekonomide dengelerin hissedilir bir şekilde bozulduğu biliniyor. Bununla birlikte, savunma sanayisindeki umut vadeden gelişmelerin diğer sanayi dallarının gelişimine olumlu yansımaları olacağına ve bunun da uzun vadede ekonominin düzelmesine fayda sağlayacağına inanıyorum.
Savaşın Çehresi Değişiyor
Yapay zekâ gibi İHA, dron teknolojileri de hızla gelişiyor. İHA’lar roketleri, akıllı bombaları ve güdümlü füzeleri ateşleyebilen canavarlara dönüşüyorlar. Tek kullanımlık “intihar” veya “kamikaze” dronlarından neredeyse küçük bir stratejik bombardıman uçağa kadar büyük yapıda üretilen İHA’lara rastlıyoruz. Her türlü hava harekât görevi yapabilecek yetenekte savaş İHA’larının; yaygın bir şekilde ağ destekli harekâtın bir parçası olarak, insanlı savaş uçaklarıyla birlikte düşman derinliklerinde görev yapacağı günlere çok az bir süre kaldı. İHA’ların potansiyeli o kadar yükseklere çıkmak üzeredir ki, insanlı savaş uçaklarıyla gerektiğinde it dalaşı yapabilecek veya şartlar kendisi için uygun değilse yapmamaya özerk bir anlayışla kendisi karar verebilecek, “akıllı” İHA dönemine doğru hızla yol alıyoruz. ‘Man-in-the-loop (çevrimde insan olması)’ dönemi kapanıyor. Savaşın çehresi değişiyor. Yeni bir çağ başlıyor. Havada olduğu üzere, çok yakında denizde, karada ve uzayda ‘insansız platformlar’, insanlar arası savaşın nesneleri olarak görev yapabilir hale gelecekler. Kanaatimce, insanlar; savaş alanlarının dışına çıkacak, yüksek korunaklı sığınaklara saklanacak ve insansız sistemler arasındaki savaşının bitmesini bekleyecekler. Sonlarının gelip gelmediğine ya da yeni bir başlangıç yapmalarına insansız ‘akıllı’ sistemler karar verecekler.
Sonuç
1980’lerde başlayan Türkiye’nin İHA yapım serüveni, gerçek manada 2004 yılındaki özgün ve yurtiçi imkanlarla İHA yapımına ilişkin tarihi SSİK kararı sonrasında ivme kazanmıştır. Çok kısa bir süre sonra üretilmeye başlanan ANKA, TB-2, KARAYEL, AKSUNGUR, AKINCI, KARGU, KIZILELMA, ANKA-3 gibi değişik hava görev tiplerini icra edebilen Türk yapımı insansız hava araçları Türk insanının gurur ve övünç kaynağı olmuştur.
Ayrıca Suriye, Libya, Azerbaycan, Ukrayna, Afrika ülkeleri gibi çok sayıda ülkenin çatışma ve savaşlarda kullanmaya başladığı Türk İHA’ları, birçok ülkenin tercih ettiği hava araçları olarak görülmeye başlamıştır. Türkiye’nin İHA satışlarında sadece İHA satmaması, bir paket halinde hava aracı, sensör ve mühimmat satışında da kolaylık göstermesi, üstelik eğitim-danışmanlık-lojistik destek gibi geniş bir yelpazede hizmet veriyor olması ve nihayetinde savaş ortamında performansını ve etkinliğini kanıtlamış bu ürünleri, benzer rakip ürünlere göre oldukça uygun fiyatlarla satabiliyor olması, Türk İHA’larına olan talepte artışına ve şimdilerde 30-35 civarında ülkenin Türk İHA’larını kullanmasına neden olmuştur. Böylece Ankara; savunma ürünleri ihracatında geçen yıl İHA satışları sayesinde %22 artış gerçekleştirirken; İHA satışlarıyla jeopolitik etkisini genişletmeyi ve dünya genelinde nüfuzunu artırmayı başarmıştır. Eğer Türkiye, İHA çıpasını başarıyla yönetmeye devam edebilirse, geleceğin savaş araçları olacağı artık kesinleşen İHA alanındaki gelişen Türk teknolojik birikimini uluslararası ilişkilerinde önemli bir nüfuz aracı olarak kullanabilir ve bunu yaparken de ürettiği İHA’larıyla savaşın çehresini değiştiren bir ülke haline gelebilir kanaatindeyim.
Kaynakça
Ünver Kaynak, “Türk Havacılık Sanayii’nde Modern Döneme Geçişin Öncü Uçak Prototipleri (1)”, STRASAM, 15 Kasım 2021, https://strasam.org/savunma/havacilik-ve-uzay-sanayii/turk-havacilik-sanayiinde-modern-doneme-gecisin-oncu-ucak-prototipleri-1-297
Commentary, International Crisis Group, “Türkiye’s Growing Drone Exports”, 20 December 2023, https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/western-europemediterranean/turkiye/turkiyes-growing-drone-exports
Selma GÖKTÜRK ÇETİNKAYA, Murat KOÇ, “Türkiye’nin İnsansız Hava Araçları Serüveni”, Anadolu Strateji Dergisi, 20.02.2023, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3237670