Batı Karadeniz Kalkınma İdaresi - BAKİ

"Âvâzeyi bu âleme Davud gibi sal / Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş" BAKİ

“Gelişiniz güle güle Gidişiniz güle güle Her işiniz güle güle” Hz. Pir Şeyh Şaban-ı Veli 

"İyi dostu olanın aynaya ihtiyacı yoktur.". Mevlâna

Giriş:

“Gelişiniz güle güle, gidişiniz güle güle, her işiniz güle güle” olsun diyen Hz.Pir Şeyh Şaban-ı Veli bugün aramızda olsa muhtemelen şunu derdi: “Ey Kastamonu Ahalisi, Ey Batı Karadeniz Cemiyeti!  Ben sizin gelişiniz de gidişiniz de her işiniz de güle güle olsun dedim. Siz ise gelişi de gidişi de her işi de engeller oldunuz! Ne oldu size?”

Şimdi nereden çıktı bu hocam demeyin. "İyi dostu olanın aynaya ihtiyacı yoktur." Bölgenin kıymetli değerleri. Kendi kıymetinizi düşürerek bölgenin 7.000 yıllık makus talihinin dağılmaya başladığı bir dönemde pus oluşturup bu havayı sevmeyin.

Tarih affetmez.

Ne mi yapmaya çalışıyoruz: "Âvâzeyi bu âleme Davud gibi sal / Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş" diyen BAKİ gibiyiz. Batı Karadeniz Kalkınma İdaresi (BAKİ) kurulsun çabasındayız.

Bir aksiyonu taklidi engeller ama yine taklidi değerini ortaya koyar.

Lakin kısa vadede olacak işi orta vadeye geciktirir.

Tarih gecikmeyi de affetmez.

Zira Batı Karadeniz, samimi efradına ihtiyaç duyuyor.  Bencile değil.

Bir kuruşunu bile yanımıza alamayacağımız servete güvenmek ne büyük hata.

Oysa para iyi bir uşak ama kötü bir efendidir.

İki gün sonra bırakacağımız makam ve koltuklar da öyledir. Zaman koltuktan değer kazanma zamanı değil, koltuğa değer kAtma zamanıdır.

BATI KARADENİZ HAREKETİ

Batı Karadeniz Hareketi, BAKFED öncülüğünde gelişen ve primes inter pares anlayışıyla işleyen kurumsal bir iş birliği platformudur. Düzce, Bolu, Zonguldak, Bartın, Karabük, Kastamonu, Sinop, Çorum ve Çankırı illerini kapsayan bu geniş ortaklık, bölgenin; kamu kurumları, yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarının koordinasyonuyla giderek güçlenen bir vizyona kavuşmasını sağlamıştır. Batı Karadeniz, İstanbul ve Ankara gibi iki mega kentin doğal tampon bölgesi olma kapasitesiyle Türkiye’nin stratejik hinterlandını temsil etmektedir. Bölge;

• Geniş orman varlığı,
• Yeni gölet ve baraj potansiyeli ile temiz su kaynakları,
• Yatay mimariye uygun geniş yerleşim alanları,
• Deprem riskini minimize eden sağlam zemin yapısı

sayesinde Türkiye’nin “güvenli yaşam kuşağı” olarak konumlanabilecek niteliktedir. Bu durum, sadece çevresel değil, sosyo-ekonomik anlamda da Batı Karadeniz’i ülkenin en kritik kalkınma alanlarından biri hâline getirmektedir.

Hareket, bölgenin ekonomik, sosyal ve kültürel potansiyelini aktifleştirmeyi hedefleyen yapısıyla, son yıllarda Türkiye’nin en dinamik ve kapsayıcı kalkınma modellerinden biri olarak öne çıkmıştır. Özellikle çifte Yüksek Hızlı Tren (YHT) talebi ve “İsviçre kadar üretme” vizyonu, Batı Karadeniz’i Türkiye’nin on yıllık derin ekonomik bunalımını aşmasında stratejik bir çıkış noktası hâline getirmektedir. Bölge, tamamen kendi öz kaynaklarına dayanan güçlü bir üretim ekosistemine sahiptir:

• Filyos doğal gazı,
• Zonguldak taş kömürü,
• Küre bakırı,
• Bolu–Kastamonu orman envali,
• Diaspora niteliğindeki yüksek nitelikli insan kaynağı.

Bu bileşenler, Türkiye’nin G-10 ülkeleri ligine yükselme hedefinin yeni bölgesel lokomotifi olma kapasitesini açıkça ortaya koymaktadır.

“Batı Karadeniz, yüzyıldır ürettiği değerin karşılığını alamayan bir bölgedir; stratejik bir yeniden yapılanma başlamazsa bu eşitsizlik nesiller boyunca sürecektir.” (Ateş, Strasam, 2024). Bu yapılmazsa gelecek nesiller affetmeyecektir.

Bu tespit, bölgenin neden kurumsal ve kalıcı bir kalkınma idaresine ihtiyaç duyduğunu net biçimde açıklamaktadır. Tam da bu nedenle 2025 Batı Karadeniz Ankara Çalıştayı’nda ihdas edilen Batı Karadeniz Konseyi, ilk stratejik hedef olarak Batı Karadeniz Kalkınma İdaresi (BAKİ) kurulmasını ajandasına almıştır. BAKİ, bölgenin parçalı yapısını bütünleştirecek, kaynak kullanımını optimize edecek ve Batı Karadeniz’i Türkiye’nin yeni büyüme üssüne dönüştürecek temel kurumsal mekanizma olarak öne çıkmaktadır.

Türkiye’de Bölgesel Kalkınma İdareleri: GAP, DAP, DOKAP ve KOP Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz

Türkiye’de bölgesel gelişmişlik farkları uzun yıllardır kamu politikalarının temel konularından biridir. Bu çerçevede devlet, 1980’lerden başlayarak bölgesel kalkınmayı hızlandırmak, sosyo-ekonomik dengesizlikleri azaltmak ve kamu yatırımlarını mekânsal olarak daha rasyonel planlamak amacıyla çeşitli Bölge Kalkınma İdareleri (BKİ) kurmuştur.

Bu idarelerin ilki GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (GAP) olup daha sonra DOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (DAP), DOĞU KARADENİZ PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (DOKAP) ve KONYA OVASI PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (KOP) kurulmuştur.

Çalışmanın bu bölümü söz konusu dört kalkınma idaresini kuruluş yılı, coğrafi kapsamı, bütçe büyüklüğü, program öncelikleri ve katkı alanları üzerinden karşılaştırmaktadır.

Bölgesel Kalkınma İdarelerinin Kurumsal Çerçevesi

1.GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (GAP)

GAP, 1989 yılında 388 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuştur. Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şırnak ve Şanlıurfa illerini kapsamaktadır. Türkiye’nin en büyük bölgesel kalkınma programı olup enerji, sulama, tarım, kırsal kalkınma ve sosyal dönüşüm projelerinde öncü rol üstlenmiştir.

2. DOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (DAP)

DAP, 2011 yılında 642 sayılı KHK ile kurulmuş; Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Muş, Tunceli gibi geniş bir coğrafyada kalkınma faaliyetleri yürütmektedir. 2024 yatırım bütçesi yaklaşık 238 milyon TL’dir. Altyapı, tarım, su yönetimi ve sosyal yaşam projeleri önceliklidir.

3. DOĞU KARADENİZ PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (DOKAP)

DOKAP, 2011 yılında kurulmuştur. Amasya, Artvin, Bayburt, Çorum, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize, Samsun, Tokat ve Trabzon illerini kapsar. 2024 bütçesi 675,6 milyon TL’dir. Turizm, kırsal kalkınma, tarımsal dönüşüm, organik üretim ve kooperatifçilik temel alanlarıdır.

4. KONYA OVASI PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ (KOP)

KOP, Konya merkezli olarak 2011 yılında kurulmuştur. 2024 bütçesi 439 milyon TL olup, 2024–28 dönemi için toplam 350,7 milyar TL yatırım hedefi vardır. Tarımsal modernizasyon, sulama sistemlerinin geliştirilmesi, su yönetimi ve kırsal altyapı temel öncelikleridir.

Karşılaştırmalı Analiz

1. Kuruluş ve Yasal Çerçeve

• En eski ve en kapsamlı idare GAP’tır (1989).
• DAP, DOKAP ve KOP’un tamamı 2011 sonrası kurulmuştur.

2. Bölge Kapsamı

• En geniş coğrafi alan: DAP
• En yüksek nüfus: GAP
• En yüksek yeşil alan / orman varlığı: DOKAP
• En kurak havza: KOP

3. Bütçe Karşılaştırması (2024)

• DOKAP: ~675,6 milyon TL
• KOP: ~439 milyon TL
• DAP: ~238 milyon TL
• GAP: Çok yıllı büyük program; yıllık karşılaştırma yerine toplam proje ölçeği yüz milyarlar seviyesinde

4. Etki Alanları

• GAP: Tarım, sulama, enerji, toplumsal dönüşüm
• DAP: Kırsal altyapı, su ve tarım yatırımları
• DOKAP: Turizm, organik tarım, kırsal kalkınma
• KOP: Su yönetimi, tarımsal verimlilik

BATI KARADENİZ KALKINMA PROJESİ (BAKAP) STRATEJİK ALANLARI

Düzce, Bolu, Zonguldak, Bartın, Karabük, Kastamonu ve Sinop illerinden oluşan Batı Karadeniz Bölgesi, yönetimsel olarak Çorum’un DOĞU KARADENİZ PROJESİ (DOKAP) sınırlarına alınmış olması nedeniyle 7 temel il üzerinden yapılandırılacaktır; ancak bölgenin İstanbul, Kocaeli, Sakarya ve Ankara ile olan ekonomik–lojistik etkileşimi göz önüne alındığında 11 ili doğrudan etkileme kapasitesine sahip bir makro bölge olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle Batı Karadeniz Kalkınma Projesi (BAKAP) çok merkezli bir kalkınma yaklaşımına dayanmalıdır.

Aşağıdaki başlıklar, BAKAP’ın kapsaması gereken ana stratejik alanları ortaya koymaktadır:

1. Mega Ulaşım ve Entegrasyon Projeleri

1.1. Batı Karadeniz Yüksek Hızlı Tren (YHT) Hattı

Bölgenin uzun vadeli kalkınmasının temel bileşenlerinden biri, İstanbul-Ankara- Düzce – Bolu – Karabük – Kastamonu – Sinop aksını birbirine bağlayan Batı Karadeniz YHT hattıdır. Bu hat:

• İstanbul ve İç Anadolu ile Karadeniz’i stratejik olarak bağlar.
• Lojistik maliyetleri düşürür, bölgeye yatırım çekme kapasitesini artırır.
• Turizm ve insan hareketliliğini hızlandırır.
• İstanbul ve Ankara nüfusunun bu bölgelerde yaşamasını mümkün kılar.
• Deprem zararını minimize eder.
• Kent hayatını kırsala taşır.

1.2. Batı Karadeniz Sahil YHT Hattı

İstanbul- Sakarya- Düzce – Zonguldak – Bartın – Amasra – Cide – Sinop sahil şeridi boyunca kurulacak Sahil YHT hattı, bölgeyi hem kuzey kıyı lojistiğinde hem de turizmde benzersiz bir koridora dönüştürecektir.

Bu iki YHT hattı birleştiğinde, Batı Karadeniz Türkiye’nin en yüksek erişilebilirlik ve lojistik performansına sahip bölgelerinden biri hâline gelir.

Batı Karadeniz İsviçre’den fazla üretme imkân ve kabiliyetine kavuşur.

İstanbul’un depremde yok olma riski olan popülasyonunun bu bölgede yaşaması -erken tahliye- sağlanır.

Turizm olağanüstü artar. Yeni iş kaynakları oluşur.  Bölgenin öz kaynakları, doğalgaz, kömür, orman ürünü, bakır ve insan kaynakları değerlendirilir.

1.3. Batı Karadeniz Sahil Yolu Otoban Hattının Tamamlanması

Bulgaristan’dan Bartın’a, Gürcistan’dan Rize-Trabzon yoluyla Sinop’a kadar gelen oto yolun Batı Karadeniz Hattının tamamlanmaması bölge insanını üzmektedir. Öncelikli olarak ihmal edilen bölge algısı yok olur.  

Bitmez tükenmez dar sahil yolunun yerine kısa sürede ulaşım turizm başta olmak üzere ekonomik canlılık sağlar.

Yeni yapılacak YHT lere alt yapı oluşturur.

2. Su Yönetimi, Havza Koruma ve “Batı Karadeniz Göller Bölgesi” Vizyonu

Bölge yıllardır sel felaketleriyle gündeme gelmektedir. Ancak yüksek havzaların doğru şekilde planlanmasıyla:

2.1. Sel Önleme ve Su Yönetimi

• Yüksek kotlarda çok amaçlı göletler ve barajlar inşa edilerek sel riski önemli ölçüde azaltılabilir.
• Derelerin ani taşkın karakteri yatay seviyede dengelenir.

2.2. “Göller Bölgesi” Yaklaşımı

Batı Karadeniz, bu su yönetimi stratejisi ile:

• Temiz ve tatlı su rezervlerini artırabilir,
• İstanbul ve Ankara gibi mega kentlerin gelecekteki içme ve kullanma suyu arz güvenliğini sağlayabilir,
• Ekoturizm, su sporları, göl kenarı konut ve rekreasyon alanlarında yeni ekonomik sektörler oluşturabilir.
• Tersine göçü teşvik ederek genç nüfusu bölgeye getirir ve Türk nüfusundaki azalış eğilimini yok ederek ülke nüfusunun 100 milyon barajını geçmesini tetikler.

Bu vizyon Batı Karadeniz’i “seller bölgesi” olmaktan çıkarıp Türkiye’nin yeni Göller Bölgesi hâline getirecektir.

3. Batı Karadeniz’in Tamamının “Turizm Bölgesi” İlan Edilmesi

Bölge, Türkiye’nin en zengin:

• orman varlıklarına,
• kıyı şeridine,
• kanyonlarına,
• yaylalarına,
• gastronomisine,
• tarihi endüstriyel mirasına (Zonguldak kömür havzası, Karabük demir-çelik vb.) sahiptir.

Bu nedenle Batı Karadeniz’in bir bütün olarak Turizm Bölgesi ilan edilmesi, bölgesel tanıtım, bütünleşik destinasyon yönetimi ve yatırım çekme kabiliyetini geometrik olarak artıracaktır.

Ayrıca bu adım sermayenin tekelleşmesinin ve kirleten endüstrinin önüne geçecektir. Zenginliği yöre halkına paylaştıran bu yaklaşım yaşayarak korumanın önemli bir yöntemidir.

4. Türkiye’nin Yeni “Silikon Vadisi”: Tek-Batı Vadisi

Bölge, nüfus yoğunluğu düşük, yaşam kalitesi yüksek ve İstanbul–Ankara’ya yakınlığı sayesinde teknoloji yatırımları için idealdir.

“Batı Karadeniz Teknoloji ve İnovasyon Vadisi (Tech-West Valley)” kurulması önerilir:

• Kastamonu, Karabük ve Bolu üniversiteleri ile teknik altyapı,
• Görece düşük arsa fiyatları ve geniş üretim alanları,
• İstanbul ve Ankara’ya 1–2 saatlik erişim avantajı,
• Diaspora insan kaynağının geri dönüş potansiyeli

Teknoloji şirketleri için düşük maliyetli ama yüksek yaşam kalitesi sunan bir merkez oluşmasını sağlar. Bu vizyon Türkiye’nin “yeni Silikon Vadisi” hedefiyle tam uyumludur.

5. Tarımda Reform: Kestane ve Aromatik Bitkiler İçin Özel Kanuni Düzenleme

Türkiye’de fındık ve çay için yapılan koruyucu düzenlemeler, destekleme mekanizmaları ve piyasa istikrar araçları Aromatik bitkiler kestane için de uygulanmalıdır. Çünkü:

• Dünya kestane piyasasında Türkiye’nin yükselen bir payı vardır.
• Batı Karadeniz kestanesi (özellikle Küre, Devrek, Şenpazar-Cide, Pınarbaşı, İhsangazi, Bartın, Zonguldak) yüksek aroması ve uzun raf ömrüyle üst segment ürün niteliğindedir.
• Kestane balı ve kestane yan ürünleri (unu, şekeri, kozmetiği) yüksek katma değer sağlar.
• Aromatik Bitki Cenneti Batı Karadeniz’dir. Ve Bal üzerinde de benzer etkiye sahiptir.

Bu nedenle “Kestane ve Aromatik Bitkiler Stratejik Ürün Kanunu” çıkarılması BAKAP’ın temel maddelerinden biri olmalıdır.

6. Marka Oluşturma ve Yüksek Katma Değerli Üretim

BAKAP, bölgenin düşük katma değer sarmalını kıracak şekilde markalaşmaya dayalı yeni bir üretim paradigması benimsemelidir.

Önerilen odak alanları:

• Filyos Doğal Gazı etrafında kimya ve enerji teknolojileri,
• Zonguldak Kömürü temelli karbon malzemeler,
• Kastamonu-Küre Bakırı ile ileri metal teknolojileri,
• Bolu ve Kastamonu Orman Envali ile sertifikalı ahşap ve sürdürülebilir mobilya–tasarım ürünleri,
• Coğrafi işaretli ürün markaları (İhsangazi Siyez, Devrek Bastonu, Sinop Mantısı, Kastamonu Pastırması, Bartın Tel Kırma vb.).
• Kastamonu Döneri ve Pastırması, Kuyu Kebabı ve Banduma, Kabalak Dolması ve Ispıt Kavurması gibi gastronomi.
• Batı Karadeniz Teknoloji ve İnovasyon Vadisi yüksek teknoloji yatırımlari.

Bu yaklaşım bölgeyi Türkiye’nin en güçlü ihracatçı bölgesine dönüştürebilir.

7. Sonuç: BAKAP Türkiye’nin Yeni Bölgesel Lokomotifi Olabilir

Batı Karadeniz:

• sahip olduğu doğal kaynaklar,
• güçlü üniversite yapısı,
• diaspora kapasitesi,
• lojistik konum üstünlüğü,
• temiz su rezervleri ve orman varlıkları
• Silikon Vadisi yatırımları,
• YHT katalizörlüğü,

sayesinde Türkiye’nin kalkınma vizyonunda “yeni stratejik bölge” olmaya adaydır.

BAKAP’ın yukarıdaki bütüncül kapsamı, bölgeyi sadece Karadeniz'in değil, Türkiye’nin ikinci büyük kalkınma üssü hâline getirebilir.

BATI KARADENİZ KALKINMA İDARESİ (BAKİ) MODEL ÖNERİSİ

Düzce, Bolu, Zonguldak, Bartın, Karabük, Kastamonu, Sinop, Çorum ve Çankırı illerinin yer aldığı Batı Karadeniz Bölgesi Çorum DOKAP sınırlarına alındığı için 7 il ile sınırlanacaktır. Ancak temel etkileşim alanları İstanbul, Kocaeli Sakarya ve Ankara’dır. 11 ili doğrudan etkileme kapasitesindedir.

• Filyos Doğal Gazı
• Zonguldak taşkömürü
• Küre bakırı
• Karabük demir-çeliği,
• Bolu–Kastamonu orman varlığı
• Depremden az riskli yerleşim alanları
• Çifte YHT talebi
• İsviçre benzeri üretim vizyonu,
• Silikon Vadisi yatırımları,
• Temiz su rezervlerinin göller ile tutulması,
• Dünyaya açılan deniz varlığı,
• Türkiye’nin enerji, maden ve orman entegrasyon merkezi olma potansiyeli gibi kaynaklarla yeni bir bölgesel kalkınma idaresini hak eden tek bölgedir. Bölgede tek bir büyükşehir olmaması bile tek başına yeterli bir uyarıdır.

BÖLGENİN ŞİMDİYE KADAR BAKİ YAPILMAMASI BÜYÜK BİR KAYIP VE İHMALDİR.

Tüm kamu kurum ve kuruluşlarına, STK’lara, bölgedeki özel ve tüzel tüm aktörlerin üzerinde tarihi bir yük bulunmaktadır. Bu vebale dönüşmemelidir. Aksine BAKİ kalan bu kubbede hoş bir sada bırakma vaktidir.

TABLO 1: MEVCUT BÖLGESEL KALKINMA İDARELERİ

Kaynakça

DOKAP Bölge Kalkınma İdaresi. (2024). 2024 Yılı Program ve Bütçe Raporu.

GAP Bölge Kalkınma İdaresi. (2023). GAP Eylem Planı 2019–2023 İzleme Raporu.

KOP Bölge Kalkınma İdaresi. (2024). KOP 2024–2028 Bölge Kalkınma Planı.

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (2024). Bölgesel Kalkınma Politikaları Raporu.

Strasam. (2024). Ateş, S. “Batı Karadeniz’in Yüzyıllık Eşitsizliği ve Yeni Dönem: Yapısal Kalkınma Modeli.”