Bir Ülkedeki Rejimin Şekli ve Yönetim Biçiminin Nükleer Silahlanmaya Etkisi Nedir?

İç Politika Dinamiklerinin Etkisi

Nükleer konulara ilişkin daha önceki yazılarımda ifade ettiğim üzere, nükleer güç sahibi olma isteği ağırlıklı olarak güvenlik ve dış politikanın ihtiyaçları açısından ele alınıyor. Bu tercihin yapılabilmesi için iç politikada karar alma süreçlerinde bazı çalışmaların yapılması gerekmektedir. Şüphesiz bu süreçlerdeki liderin kişiliği ve yönetim tarzı da etkili olmaktadır. Nükleer silahlara ilişkin kararlarda sivil ve asker güvenlik bürokrasisinde görev yapanlar ile teknik konularda danışılanlar önemli rol oynamaktadır. İç siyasette güvenlik ortamı ve tehditleri analiz eden, öncelik derecelerini belirleyen kurumsal yapıların işleyişi ülkelere göre farklılık göstermektedir. İç politikanın işleyişi ve devletlerin kurumsal yapılarının nükleer silahlanma tercihlerine nasıl etki ettiği akademik çevrelerde de araştırma konusu olmuştur. Konuya ilişkin yayınlanan bir çalışmadan yapılan alıntılar aşağıda özet olarak verilmiştir (Saunders, 2019). 

“Silahlanma seçeneği ve karar almaya yönelik tartışmaların yukarıdan aşağıya mı yoksa aşağıdan yukarıya doğru mu şekillendiği önem kazanır. Siyasi iktidar ve liderler bu konudaki politikaları kendi merkezi kontrollerinde tutmak istediğinden aşağıdan yukarı istek ve görüşlerin karar üzerindeki etkisi fazla değildir, bu işleyişteki kontrol gevşetilirse tartışmalar daha geniş çevrelerde yapılabilir. Liderler nükleer seçenekler üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmak istediğinden tartışmalar genellikle oldukça dar çevrede yürütülür.”

İç politikada nükleer seçeneğinin tartışılmaya başlanmasında tehdit algısının büyüklüğü ve belirsizliği en önemli etkendir. Tehditlerin kaynağı ve karşı tarafın niyetleri konusunda belirsizlik ne kadar fazla olursa diğer seçeneklerin yanında nükleer silah geliştirme seçeneğinin tartışılması için daha geniş bir alan var demektir. Tehditlerin kaynağı ve niteliği konusunda ortak anlayış varsa bu tür tartışmalar için fazla yer yoktur. 

Kurumsal yapıdaki bazı çevreler tehditleri abartılı bir şekilde değerlendirme yoluna gidebilir. Yükselen tehdit algısı hem politik aktörleri desteklemede hem de savunma harcamalarının artırılmasında gerekçe olarak kullanılabilir. 

Sivillerin askerlere karşı kontrol ve denetim mekanizmalarına sahip olduğu ülkelerde nükleer politikasının geliştirilmesinde tayin edici makam sivillerdir. Bu nedenle sivil asker ilişkilerinin yapısı önemlidir. Rejim güvenliği konusunda endişe taşıyan liderler iç politikada yakın çevreleri dışında diğer aktörlerin nükleer politika oluşturulmasındaki rollerini kısıtlayabilirler. 

Uluslararası ekonomik ve politik düzenin işleyişine adapte olmuş ülkeler nükleer silah sahipliği konusunda çekincelidirler çünkü muhtemel tepkilerin iç barışı ve ekonomik istikrarı bozabileceğinden korkarlar. 

Silah geliştirme programları açık olmayan amaçlara da hizmet edebilir. Bu yetenek iç politikada zamanla bazı liderlerin konumlarını güçlendirmek ve destek kitlelerinde hayranlık yaratmak için kullanabileceği bir araca dönüşebilmektedir. Bu konuda kararları etkileme gücü olan bilim insanları, bürokrasinin temsilcileri ve askeri kesimden oluşacak bir grubun siyasi liderliği ikna etmesi ya da cesaretlendirmesi halinde silahlanma programı başlatma kararının daha kolay alınabileceği göz ardı edilmemelidir.”

Rejim ve Yönetim Biçimlerinin Nükleer Silahlanmaya Etkisi Var mı?

Ülkelerin yönetim biçimlerinin nükleer veya diğer kitle imha silahlarına sahip olma isteğini belirlemede etkisi olduğu yönünde görüşler de tartışma konusu olmuştur (Way, C. ve Weeks, J. L. 2014). Bu görüşlere göre demokratik yönetimlerde toplum daha açık ve yönetim şeffaf olduğundan silahlanma tercihleri de tartışma konusu olacak ve nükleer silahlanmaya daha mesafeli yaklaşılacaktır. Buna karşılık kişisel liderliğin ağır bastığı yönetimlerde rejimin güvenliği için nükleer silahlanmayı liderlerin cazip bir seçenek olarak görme ihtimalinin daha yüksek olduğu, esasen bunu yapmak isterlerse iç politikada kendilerine direnç gösterecek bir çevrenin de olmayacağı belirtilmektedir. Diğer taraftan rejim farklarının bir etkisi yoktur çünkü silahlanma için geçerli faktörler rejimden bağımsız olarak her ülkede benzer özellikler taşır diyenler de vardır. Bazı demokrasilerde milliyetçi akımların güç sembolleri üzerinden popüler söylemler geliştirerek iktidarda kalmak için nükleer silahlanmayı bir araç olarak kullanabilecekleri de öne sürülmektedir. Her rejimde karar vericileri etkileme gücü olan askerler, bilim adamları ve çıkar sağlayacak iş çevrelerinin kritik roller oynayabileceği ve siyasi liderliği cesaretlendirebileceğine de dikkat çekilmektedir. 

Darbelere Karşı Rejimi Koruma İçin Alınan Tedbirlerin Güvenliğe Olumsuz Etkileri ve Zafiyeti Giderecek Alternatif Bir Seçenek Olarak Nükleer Silahlanma 

Bazı ülkelerde rejim için askeri darbelerin kendisi güvenlik sorunudur. Özellikle kişisel liderliğe dayalı rejimlerde darbe ve kalkışmaları engellemek için söz konusu liderlerin silahlı kuvvetlerin savaşma gücünü sınırlama, kontrol altına alma, askeri liderlerin fazla güçlenmemesi için kuvvetlerin dağıtılması konusunda bazı önlemlere başvurdukları belirtilmektedir (Brown vd. 2016). Bu kapsamda ordunun kurumlarını denetim altında tutmak, kuvvetler ve birlikler arası iletişimi sınırlamak, terfileri liyakat yerine bağlılık esasına göre düzenlemek bu tedbirlerden bir kısmıdır. Bu tedbirler liderin güvenliğini sağlamaya yardımcı olurken etkinliği azaltılmış askeri gücün dış tehditlere karşı hassasiyetini artırmaktadır. Bu riski göze almak istemeyen liderlerin nükleer silahı son seçenek olarak ellerinde bulundurmak isteyebilecekleri ve bu silaha sahip olmada daha hevesli oldukları öne sürülmektedir. 

Diğer taraftan nükleer silaha sahip olduktan sonra bunların kontrolünün kimde olacağı da rejimin güvenliği açısından önemlidir. Çünkü bu silahların kullanım yetkisine sahip olanlar kendilerini çok güçlü hissettikleri zaman rejim için yeni bir tehlike kaynağı olacaklardır. Bu yüzden silahların kontrol yetkisi de liderin güvendiği bir gruba verilerek merkezi denetim sağlama yoluna gidilmektedir. Rusya’da Haziran 2023 tarihinde yaşanan iktidara yönelik bir kalkışma olan Wagner grubunun eyleminde isyancıların nükleer silah bulunan üssü ve silahları ele geçirdiklerine dair yapılan haberler bu görüşü destekler niteliktedir. 

Karar almada etken olan dış tehdit ve ittifakların sağladığı güvence konusu da önemlidir. Narang’a göre bir ülke açık bir nükleer tehdide maruz kalırsa ve bir süper gücün koruması altında değilse iç politika ve sivil asker ilişkileri gibi diğer faktörlerin kısıtlayıcı etkileri ortadan kalkmakta ve silahlanma kararı almak kolaylaşmaktadır. Benzer şekilde düşman olarak kabul edilen ülke kendisi sahip olmadığı halde başka bir nükleer bir gücün koruma garantisine sahip olursa bu durum hedef ülkenin tehdit algısını yükselteceği için silahlanma gerekçesi sayılmaktadır. Buna örnek olarak nükleer silaha sahip olmayan Güney Kore’ye ABD tarafından sağlanan güvencenin Kuzey Kore için nükleer seçeneği teşvik edici bir gelişme olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.