Dünyada Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi İçin Yapılan Girişimler Nelerdir?
Kimyasal ve biyolojik silahların üretimi ve kullanımını yasaklayan anlaşmalar imzalayan tüm ülkeler tarafından kabul edildiği halde nükleer silahlara sahip beş ülkenin (ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin) hakları saklı tutulmaktadır.
Nükleer silahların mevcut ülkeler dışına yayılmasını önlemek için çeşitli girişimler başlatılmıştır. 1963 Yılında yeraltı denemelerini yasaklayan sınırlı bir antlaşma imzalanmış, 1968 yılında ise daha kapsamlı “Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması-NSYÖA” (Non Proliferation Treaty-NPT) imzaya açılmıştır (Nuclear Arms Control, 1985).
Fransa gibi bazı ülkeler uzun süre antlaşmayı imzalamaya yanaşmamışlar, 1970 yılında imzalanan antlaşma 25 yılın ardından nihayet 1995 yılında süresiz olarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu antlaşmayı 5 Mart 1970 tarihinde imzalamış, TBMM 17 Nisan 1980 tarihinde onaylayarak yasalaştırmıştır (TAEK, 2000).
Türkiye 1982’de UAEK ile tam kapsamlı bir Denetleme Anlaşması imzalamıştır. Türkiye, uzun bir süre toplantılara gözlemci statüsünde katıldıktan sonra, 1997 yılında Cenevre’de yapılan Silahsızlanma Konferansı’nda tam üye statüsüne geçmiştir. Nihayetinde, Türkiye, 2000 yılında Zangger Komitesi ve Nükleer Tedarikçiler Grubu gibi nükleer silahların yayılmasının önlenmesine yönelik girişimlere katılmış ve 2001’de CTBT olarak bilinen Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Anlaşması’nı imzalayıp onaylamıştır. Türkiye, 2001 yılında UAEK’nun denetim ve doğrulama kapasitesini büyük ölçüde arttıran Ek Protokolü de imzalayıp onaylamıştır (Kibaroğlu, 2012).
Ayrıca 123 antlaşması olarak bilinen ve yer üstü deniz ve uzayda denemeler yapılmasını yasaklayan antlaşmayı ABD ile 2008 yılında imzaladığı bilinmektedir. Türk dış ve güvenlik politikasının temel hamlesi, uluslararası nükleer silahların kontrolü ve silahsızlanma anlaşmalarına taraf bir devlet olmak olmuştur (Kibaroğlu, 2005).
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşmasının önemli bazı hükümleri aşağıdadır.
1. Nükleer silaha sahip olan ülkeler, olmayan ülkelere nükleer silah yapımında yardım etmeyeceklerdir.
2. Nükleer silaha sahip olmayan ülkeler bu silahları geliştirmeyecek, üretmeyecek ve tedarik etmeyecektir.
3. Nükleer silaha sahip olmayan ülkelerde değişik maksatlarla kullanılan nükleer maddeler Uluslararası Atom Enerjisi Ajansının denetimine açık olacaktır.
4. Nükleer maddeler ve teçhizatın ihracatı Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK)’nun denetimine tabi olacaktır.
5. Taraflar nükleer enerjinin barışçı amaçlarla kullanımında iş birliği yapacaklardır.
6. Nükleer silahlara sahip olan ülkeler bunları azaltmak ve imha etmek için çalışma yapacaklardır.
7. Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler tesis edilecektir.
8. Her beş yılda bir uygulamalar gözden geçirilecektir.
9. Çekilme kararlarını açıkladıktan 90 gün sonra ülkeler anlaşma dışına çıkabilecektir.
Bu anlaşma kimyasal ve biyolojik silahları yasaklayan anlaşmadan farklıdır. Kimyasal ve biyolojik silahların üretimi ve kullanımını yasaklayan anlaşmalar imzalayan tüm ülkeler tarafından kabul edildiği halde nükleer silahlara sahip beş ülkenin hakları saklı tutulmaktadır. Aynı şekilde UAEK’nun denetimi yasal hakka sahip beş ülkeye (ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin) uygulanmamakta bunların dışında kalan tüm ülkelerdeki nükleer maddeler denetlenebilmektedir. Bu durum söz konusu silahların askeri ve politik bir güç unsuru olarak söz konusu beş ülke tarafından elde bulundurulması ve bu ayrıcalığın diğer devletler tarafından paylaşılmaması isteğini yansıtmaktadır.
Barışçı veya askeri maksatlı olsun her türlü Nükleer Denemelerin Yasaklanmasını ön gören Antlaşma 1996 yılında BM Genel Kurulunda kabul edilmiş olmasına rağmen henüz onaylanarak yürürlüğe girmemiştir. Yürürlüğe girmesi için nükleer reaktör veya araştırma laboratuvarına sahip 44 ülkenin onayı gerekmektedir. Hiç imzalamayan K. Kore, Pakistan ve Hindistan dışında imzaladığı halde onaylamayan beş ülke daha vardır. Bunlar ABD, Çin, İsrail, Mısır ve İran’dır. ABD’nin tutumuna tepki olarak Rusya’da Kasım 2023’te antlaşmadan çekildiğini ilan etmiştir. Onaylama yan ülkeler arasında Mısır’ın yer alması dikkat çekicidir. Son gelişmeler ışığında testlerin devam edeceğini beklemek yanıltıcı olmayacaktır. Bu durum dünya için daha riskli ve tehlikeli bir sürecin varlığına işaret etmektedir.
Not: Yazar bu yazıyı, Doç.Dr.Ersoy ÖNDER ile birlikte kaleme almıştır.
Kaynakça
Alım, E., Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi: ABD Merkezli Hegemonik Bir Yapıdan Normatif Bir Yapıya Geçişin Önemi. Güv. Str. Derg. 2020, 16(36): 821-872. DOI:
Brown, Cameron S., Leonard Davis, Christopher J. Fariss ve R. Blake McMaho: Recouping after Coup-Proofing: Compromised Military Effectiveness and Strategic Substitution, International Intersections, Empirical and Theoretical Research in International Relations. Volume 42, 2016- Issue 1
Buzan, B. Barış, güç ve güvenlik, Uluslararası ilişkilerde anahtar metinler, 2013 s.165 U/A İlişki ler Kütüphanesi, Özener matbaacılık, Cambridge University Press yayınından hazırlayan Esra Diri.
Dizboni, A. Karim E. El-Baz, Towards Building a Missile Proliferation Theory: The Moment of Ballistic Consciousness and the Tactical Rationale.Journal of Defense Management, Vol.11 Iss.6 No:1000 p.421. 05 KASIM 2021. https://www.longdom.org/abstract/towards-building-a-missile-proliferation-theory-the-moment-of-ballisticconscious ness-and-the-tactical-rationale-87125.html
Garwin, R. L. The Future of Nuclear Weapons Without Nuclear Testing, Arms Control Today November/December 1997, Vol. 27, No. 8
Hartley, K., The Economics of Defense Policy, Brassey’s UK, 1991, syf:43.
Holloway, D., Stalin and the Bomb, Yale University Press, CT. ABD. 1994.
Karen, D. W., Facing the Missile Challenge, Rand Corperation. S.11 http://www.fas.org/nuke/control/mtcr/index.html Erişim 05/07/2023,
Kibaroğlu, M., Ortadoğu’da nükleer silahların yayılması ve Türkiye’nin olası yanıtları, EDAM tartışma kâğıdı, 27 Aralık 2012
Kibaroğlu, M., Isn’t it Time to Say Farewell to Nukes in Turkey? European Security (2005), Vol.14, No.4, 443-457.
Kibaroğlu, M., İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye. Bilge Strateji. (2013). 5 (9) , 1-8 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/bs/issue/3801/50981
Kibaroğlu, M., Türkiye’deki Amerikan nükleer silahları gitmeli mi kalmalı mı? Bilge Strateji, Cilt 10, Sayı 19, Güz 2018, ss.1-9
Kissinger, H., Dünden bugüne yeni Çin. Kaknüs yayınları, İstanbul, 2015.
Lieber, K.A. ve Press, Daryl G. The return of nuclear escalation, How America’s Adversaries Have Hijacked Its Old Deterrence Strategy, Foreign Affairs, 24 October 2023
Lieber, K.A. ve Press, Daryl G. The new era of nuclear weapons. SSQ Strategic Studies Quarterly, 2013 Vol.7 No:1,
Lieber, K.A. ve Press, Daryl G. The new era of nuclear weapons. Strategic studies quarterly, USStratcom 2016.
Malmgren, H., Malmgren, P., Gaza will change the future of War, UnHerd, 18 October 2023. https://unherd.com/2023/10/gaza-will-change-the-future-of-war/ Erişim Tarihi: 25 Ekim 2023
MccGwire, M. The Genesis of Soviet Threat Perception, Brookings Institute, July 1987
Müller, H., Neither Hype Nor Complacency: WMD Proliferation After The Cold War. The Nonproliferation Review/Winter, 1997. s.62-71, DOI: 10.1080/10736709708436667
Narang, V. Strategies for Nuclear proliferation, How States Pursue a Bomb. International Security, Vol. 41, No. 3 (Winter 2016/17), p. 129
Nuclear Arms Control, Background and Issues, National Academy Press, Washington DC 1985, s.224 https://nap.nationalacademies.org/catalog/11/nuclear-arms-control-background-and-issues
Ophir, A., Turkey’s nuclear future, Turkeyscope.15 December 2021. https://dayan.org/content/turkeys-nuclear-future Erişim Tarihi: 11 Kasım 2023.
Önder, E., İran’ın Nükleer Programının Analizi ve Türkiye, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. 2013.
Önder, E., Başkanların Doktrinleri Çerçevesinde ABD’nin Yeni Güvenlik Anlayışı ve Soğuk Barış.
Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (2020) 4 (1), 27-39. DOI: 10.30692/sisad.660225
Sagan, S. D. Why Do States Build Nuclear Weapons? International Security, MIT Press, Winter 1996-1997, Vol.21, No. 3, pp. 54-86
Saunders, E. N. The Domestic Politics of Nuclear Choices: A Review Essay, International Security (2019) 44 pp 146–184. https://doi.org/10.1162/isec_a_0036110.17752/guvenlikstrtj.847719
Taylor, J. Deterring Russian Nuclear Threats with Low-Yield Nukes May Encourage Limited
Nuclear War, MCU Journal, Journal of Advanced Military Studies, 2022.
TAEK, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Bülteni, sayı:43, Şubat 2000.
Ülgen, S. Türkiye’nin nükleer silahlanmaya bakışı, Bilge Strateji, Cilt 5, Sayı 9, Güz 2013, ss.9-13
Way, C. ve Weeks J.L.P., Making It Personal: Regime Type and Nuclear Proliferation: American Journal of Political Science, Vol. 58, No. 3 (July 2014), pp. 705-719
